آرایش و پوشش

آمریکای شمالی

اشکال گوناگون زیورآلات شخصی در آمریکای شمالی با نوع زندگی گروههای مختلف قومی و قبیله‌ای که در سراسر این سرزمین وسیع پراکنده بودند، رابطه داشت.
پیشرفته‌ترین قبایل آنهایی بودند که سازمان اجتماعی‌شان اقامت در محلی خاص را برای مدتی طولانی امکان‌پذیر می‌ساخت و در نتیجه، فعالیتهای هنری و مذهبی آنان متکامل می‌گشت. براساس یافته‌های باستان‌شناختی، هنر در فرهنگهای منطقۀ جنوب غربی و پس از آن، فرهنگهای منطقۀ جنگلهای شرقی و منطقۀ شمال غربی به بالاترین سطح پیشرفت‌ خود رسید.
در هیچ‌یک از فرهنگهای بومی آمریکای شمالی، در زیورآلات شخصی نشانه‌ای از وجود رابطه با فرهنگهای پیش از کریستف کلمب در آمریکای مرکزی و جنوبی به چشم نمی‌خورد. یکی از بارزترین موارد تفاوت میان آنها این است که در آمریکای شمالی مس بسیار بیشتر از طلا به کار می‌رفت. در بخشهایی از آمریکای شمالی استفاده از مس احتمالاً پیش از شناخته شدن این فلز در دنیای غرب رواج داشته، و در آن در این سرزمینها، مس ارزشی برابر با طلا داشته است. در این منطقه، از دوره‌های کهن‌ تزیین صدفها نیز به طریق کنده‌کاری یا میناکاری شیاری به‌طور گسترده رواج داشت.
در مجموع، اشکال بیان هنری با تنوع محدودی که داشتند، در برخی از فرهنگهای آمریکای شمالی حالتی سنتی به خود گرفتند و تداوم یافتند. حتى امروزه نیز تلاشهایی برای زنده نگهداشتن این مظاهر هنری به عمل می‌آید.

3. لوازم آرایش

لوازم آرایش موادی هستند که به طور خاص برای آراستن، زیباسازی و روی هم رفته افزایش جذابیت فرد فراهم شده، به‌کار برده می‌شوند. بیشتر لوازم آرایش به منظور بالا بردن زیبایی یا سلامت چهره، مو، دستها یا ناخنها تهیه می‌شوند. استفاده از لوازم آرایش سابقه‌ای کهن دارد و تداوم کاربرد آنها در عصر کنونی سبب شده است که تولید لوازم آرایش در بسیاری از مناطق جهان به صنعت بزرگی تبدیل شود.

یکم ـ تحول تاریخی

منشـأ

این فرضیه کاملاً محتمل است که لوازم آرایش از چین سرچشمه گرفته باشد، ولی برای یافتن کهن‌ترین سوابق مواد آرایشی و کاربرد آنها باید به مصر روی آوریم. در دوران فرمانروایی سلسلۀ اول (ح000، 3 ق‌م)، دفن کردن وسایل آسایش و اشیاء تجملی به همراه شاهان امری متداول بود. لوازم آرایش و روغنهایی که به عنوان مرهم یا ضماد به کار می‌رفتند، به همین شکل از این دوران به یادگار مانده‌اند. در موزۀ بریتانیا شمار زیادی روغن‌دان که به گونه‌ای زیبا کنده‌کاری شده است ــ و صاحب‌نظران تاریخ ساخت آنها را حدود 500، 3 سال پیش از میلاد برآورد کرده‌اند ــ موجود است. نمونه‌های جالب دیگر عبارت‌اند از سرمه‌دانهای شیشه‌ای و مدادهایی از جنس استیبنیت (آنتیموان سولفید) که در دوران سلسلۀ هجدهم (ح 1500ق‌م) به کار می‌رفته‌اند و تصاویری از همین دوره که بر روی پاپیروس ترسیم شده، و در آنها، مردان و زنانی که توده‌هایی از ضماد ناردین (سنبل رومی) بر روی سرشان قرار گرفته است، دیده می‌شوند. گشودن مقبرۀ توت عَنخ آمُن (سل‍ ح 1350ق‌م) توسط هاوِرد کارتر‍ کشف نمونه‌هایی عالی از لوازم آرایش را به همراه داشته است. براساس گفتۀ شاهدان عینی، در این مقبره روغن دانهایی یافت شده است که مواد معطر درونشان هنوز رایحۀ خوش خود را حفظ کرده بوده‌اند.
در دیگر مقبره‌ها و بناهای یادبود موجود در مصر، هنوز هم شواهد فراوانی دال بر اهمیت دادن مصریان به لوازم آرایش وجود دارد. برای مثال بر لوح بزرگی از سنگ خارا که در سینۀ مجسمۀ ابوالهول جای داده شده است، شاه تحوتمُس چهارم (سل‍ ح 1420ق‌م) در حالی که عود و روغن یا ضماد خوشبو به خدایان پیش‌کش می‌کند، به تصویر کشیده شده است. در این دوره، احتمالاً بیشتر این ترکیبات را کاهنان می‌ساختند و طریقۀ ساختن آنها هنری اسرارآمیز و بسیار ارزشمند تلقی می‌شد. ظروفی که برای نگهداری این مواد به کار می‌رفت، بیشتر از عاج و رخام و به اشکال بسیار زیبا ساخته می‌شد، اما از چوب‌، عقیق رنگارنگ و سنگِ سُماقِ کنده‌کاری شده نیز در ساختن این ظرفهای دیگچه‌مانند و گلدان‌مانند استفاده می‌شد. طبیعی است که مواد تشکیل‌دهندۀ این ترکیباتِ آرایشی نسبتاً ساده، و از نظر شمار و تنوع، محدود بودند. پونۀ کوهی، آویشن و مادۀ دیگری به نام بالانوس که ظاهراً از پوست سخت میوه‌ای ناشناخته گرفته می‌شد، از جمله موادی هستند که در مصر به عمل می‌آمدند.

روم تا رنسانس

رومیها در دوران آغازین تاریخشان توجه اندکی به وضع ظاهری خود نشان می‌دادند و تنها پس از تهاجم به جنوب ایتالیا که در آن زمان در اشغال یونانیها بود، آشنایی بیشتری با جنبه‌های زیبایی‌شناختی زندگی یافتند. در زمان امپراتوری نرون (54 - 68م) لوازم آرایش و انواع عطرها جایگاه خاصی در دربار پیدا کرده بود و نرون و همسرش از لوازم آرایش به مقدار بسیار استفاده می‌کردند. در این دوران از سفیدآبِ سرب و نیز گِل سفید برای سفید کردن پوست، از سرمۀ مصری برای سیاه کردن پلک و مژه، از فوکوس (گونه‌ای سرخاب) برای گلگون کردن گونه و لب، از پسیلُتروم برای زدودن موهای زائد، از آرد جو و کره برای درمان جوش و بُثورات پوستی، و از گونه‌ای سنگ‌پا برای سفید کردن دندانها استفاده می‌شد. زنان تجمل‌پرست دربار روم موی سر خود را با صابون مخصوصی که از سرزمین گل آورده می‌شد، سفید می‌کردند.
لوازم آرایش و عطریات رومی به 3 گونۀ اصلی تقسیم مـی‌شدند که عبـارت بودند از: 1. روغنهای جامد،یا لِدوس ماتا؛ 2. روغنهای مایع، یا استوم‌ماتا؛ 3. گردهای عطرآگین، یا دیاپاس‌ماتا.

اروپا و آمریکا در دوران اخیر

تا سدۀ 18م/12ق استفاده از لوازم آرایش از سوی افراد تمامی طبقات آن‌چنان فراگیر شد که در 1770م/1184ق لایحۀ شدید‌اللحنی با این مضمون به پارلمان انگلستان تسلیم شد: «تمامی زنان در هر سن، مقام، شغل یا مرتبه، اعم از دوشیزه، زن شوهردار یا بیوه، از زمان تصویب این لایحه به بعد چنانچه از طریق استفاده از انواع عطرها، رنگها، مواد شست‌وشودهندۀ آرایشی، دندان مصنوعی، کلاه‌گیس، کرستهای فلزی، زیردامنیهای فنری، کفشهای پاشنه بلند و بالشتکهایی که برای بزرگ نمایاندن باسن به کار می‌روند، یکی از رعایای اعلٰی‌حضرت را فریب دهد، او را اغوا نماید و به ازدواج با خویشتن وادارد، مشمول مجازات تعیین شده در قانونی می‌شود که بر ضد جادوگری و بزههای نظیر آن تصویب شده است؛ و در صورت محکومیت، عقد زناشویی آنان باطل تلقی خواهد شد». عین همین قانون در ایالت پنسیلوانیای آمریکا نیز به تصویب رسید. در آن زمان، استفادۀ آشکار از لوازم آرایش در اکثر مهاجر‌نشینهای آمریکا امری نامطلوب محسوب می‌شد.
لوازم آرایش در ایتالیا و همچنین دربار لوئی سیزدهم در فرانسه بسیار مصرف می‌شد. یکی از مصرف‌کنندگان بزرگ لوازم آرایش ملکه آن د‘اُتریش، همسر لوئی‌سیزدهم بود. کرِمهای ساخته شده از وانیل، کاکائو و خمیر مغز بادام از اسپانیا به فرانسه وارد می‌شد و زنان درباری برای سفید کردن پوستشان این کرمها را به فراوانی به کار می‌بردند. اما لوئی چهاردهم مخالف زیبایی ساختگی بود و به همین دلیل، در زمان او کاربرد لوازم آرایش از سوی زنان درباری کنار گذاشته شد.

دوم ـ لوازم آرایش امروزی

فرآورده‌های مخصوص مراقبت از پوست

پوست بدن از یک رشته لایه‌های بیرونی که در مجموع روپوست (اپیدِرم) خوانده می‌شوند، و پوست حقیقی (دِرم) که زیر آن قرار دارد، تشکیل یافته است. این واقعیت که کرِمهای پوست و فرآورده‌های مشابه آنها معمولاً جزئی از لوازم آرایش محسوب می‌شوند، بیانگر نوعی دگرگونی در دیدگاه مردم دربارۀ لوازم آرایش است. اساسی‌ترین گام در جهت مراقبت از پوست صورت تمیز نگهداشتن آن است و برای این کار، هنوز هم آب و صابون یکی از مؤثرترین وسیله‌ها‌ ست.
کرمها و لوسیونهای پاک‌کننده برای پاک کردن آرایش غلیظ یا برای پاک کردن پوستی که به صابون حساسیت دارد، مفیدند. جزء فعال کرِمها و لوسیونهای پاک‌کننده اساساً روغن است که به منزلۀ حلال عمل می‌کند و به صورت امولسیون (آمیزه‌ای از دو مایع که در آن، یکی به صورت قطرات ریز در دیگری معلق است) با آب عرضه می‌شود. غلظت این فرآورده‌ها متفاوت است و از انواع کرمهای غلیظ ــ که امولسیون آب معلق در روغن است (کُلد کرم) ــ تا امولسیونهای نسبتاً رقیق را ــ که روغن معلق در آب است (شیرْ‌پاک‌کن) ـ در‌ بر‌ می‌گیرد. کلدکرم که یکی از کهن‌‌ترین مواد آرایشی به شمار می‌رود، در اصل از مخلوط کردن آب با آمیزه‌های نسبتاً سفتی از چربیهای طبیعی، مانند پیه یا روغن بادام به دست می‌آمده است.
برای تقویت پوست و مراقبت از آن، فرآورده‌های اختصاصی بسیاری تولید می‌شوند، به ویژه محصولاتی که تونیک و شاداب‌کننده نام دارند و عبارت‌اند از لوسیونهای رقیق الکلی که حاوی مقداری مادۀ قابض‌اند و به‌خصوص برای مصرف کودکان و نوجوانان، برخی مواد میکرب‌کش به آنها می‌افزایند؛ این میکرب‌کشها بیشتر برای مقابله با عفونتهای ثانویۀ آکنه به آنها افزوده می‌شوند. ادعا می‌شود که بسیاری از این فرآورده‌ها تا حدودی خاصیت سفیدکنندگی دارند، ولی این خاصیت تنها هنگامی محسوس است که حاوی مواد شیمیایی اثرگذار بر مِلانین (رنگدانه‌ای به رنگ قهوه‌ای تیره در پوست) باشند. 

فرآورده‌های ویژ‌‌ۀ آرایش چهره

این فرآورده‌ها عبارت‌اند از کرِم پودرهای صورت، سرخاب (رُژگونه)، لوازم آرایش چشم و لوازم آرایش لب.
شکل شناخته شدۀ کرم‌پودر عبارت از کرم محو شونده‌ای است که در اصل یک امولسیون روغن در آب، و حاوی تقریباً 15٪ استئاریک اسید (نوعی اسید چرب جامد) است که بخش اندکی از آن صابونی می‌شود. این عمل صابونی شدن استئاریک اسید را به فرم بلوری درمی‌آورد که به کرم پودر حالت براق می‌دهد. این نوع کرمها به آسانی بر روی پوست پخش می‌شوند، بی‌آنکه نمایی چرب به آن بدهند. در عین حال نیز سطحی صاف و چسبیده بر روی پوست ایجاد می‌کنند. کرم پودر به دلیل نداشتن رنگ‌دانه، اثری از خود روی پوست برجا نمی‌گذارد. این نوع کرمها در انواع مختلف ساخته می‌شوند. برای پوستهای خشک، کرم‌پودرهای چرب‌تری وجود دارد که امولسیون‌ساز‌‌های غیر یونی و نیز مواد رنگی دارند. کرم پودرهای مایع که آنها نیز امولسیونهای روغن در آب هستند، ولی مقدار روغنشان کمتر است، رنگدانۀ بیشتری دارند و می‌توان به جای با هم به‌کار بردن کرم‌پودر و پودر صورت، از آنها استفاده کرد. مصرف پودر صورت روی کرم‌پودر، ظاهری همچون پوست هلو به پوست صورت می‌دهد. برای ساختن پودر صورت خوب‌ سازاهای زیادی لازم است؛ وجود طلق (تالْک) سبب می‌شود که پودر به آسانی روی پوست پخش شود، گِل سفید یا کائولَن (خاک چینی) به پودر خاصیت جذب‌کنندگی رطوبت می‌دهند، منیزیم استئارات سبب چسبندگی آن می‌شود، روی اکسید و تیتانیم دی اکسید موجب می‌شوند که پودر پوشش کامل‌تری روی پوست ایجاد کند و رنگدانه‌های مختلف موجب رنگین شدن آن می‌شوند.
لوازم آرایش چشم عبارت‌اند از ریمِل برای سیاه کردن و پر نشان دادن مژه‌ها که به صورت کرم یا به شکل قالبهای فشردۀ صابونی ساخته می‌شود، سایۀ چشم برای رنگ‌آمیزی پلکها که به رنگهای مختلف موجود است، مدادهای ابرو، و خط چشم برای مشخص کردن حاشیۀ پلکها. از آنجا که لوازم آرایش چشم در مجاورت عضو حساسی به کار برده می‌شوند، بی‌ضرر بودن مواد سازندۀ آنها ضروری است.

فرآورده‌های مخصوص آرایش موی‌ سر

این فرآورده‌ها عبارت‌اند از شامپوها، مواد حالت دهنده، ثابت کننده، فر زننده، رنگ‌بر و رنگهای مو.
شامپوها باید موی سر را به اندازۀ کافی تمیز کنند و آن را به حالتی قابل آرایش درآورند. استفاده از صابون به عنوان تنها مادۀ پاک‌کننده خطر بر جای ماندن پس مانده‌های صابون روی پوست سر را به همراه دارد. جزء اصلی شامپوهای موجود در بازار معمولاً یک مادۀ پاک‌کنندۀ آنیونی (دارای بار منفی) است که به راحتی حل می‌شود، نسبت به آبِ سخت حساس نیست و قدرت چربی‌زدایی آن زیاد است؛ تری اتانولامین لوریل سولفات با غلظت حدود 15٪ چنین خواصی دارد. برای تولید شامپوی خوب مواد معطر و موادی که برای کنترل گرانرویِ شامپو به آن اضافه می‌شود، ضروری است. ممکن است برخی از شامپوها برای شست‌وشوی موهای خشک یا چرب، یا برطرف نمودن شورۀ سر حاوی مواد خاص دیگری نیز باشند. این‌گونه فرآورده‌ها بیشتر به شکل مایعات غلیظ و کدر تولید می‌شوند. انواع شامپو در بسته‌های لوله‌ای، ظرفهای خمره‌ای و در بطریها عرضه می‌شوند. این قبیل فرآورده‌ها و بسته‌بندی آنها همچنان تنوع بیشتری می‌یابند.
مواد مخصوص حالت دادن به موی سر و حفظ حالت آن که در صورت لزوم، موجب افزایش درخشندگی مو، البته بدون کاستن از جلای طبیعی آن می‌شوند، از جمله موادی هستند که در آرایش مو به کار می‌آیند. استفاده از افشانه‌های ثابت کنندۀ مو امروزه در میان خانمها بسیار متداول است و امکان ثابت نگـه ‌داشتن حالت مـوی سـر را به درجـات مختلف ــ از بسیار ضعیف گرفته، تا ایجاد یک لایۀ پوششی کامل که برای مقاصد خاصی ضرورت پیدا می‌کند، فراهم می‌آورد. افشانه‌های مخصوص موی سر از رزین مناسبی که ممکن است طبیعی باشد (مثل شِلّاک) یا مصنوعی (مانند پلی‌وینیل پیرولیدون)، تشکیل یافته‌اند.
این افشانه‌ها همچنین حاوی مواد معطر، و احتمالاً ماده‌ای نرم ساز هستند. این مادۀ نرم‌ساز ماده‌ای شیمیایی است که محلول را روان می‌کند. مواد درون افشانه که محفظه‌ای حاوی هوای فشرده است، در حلال فرّاری چون الکل حل می‌شود و به صورت قطرات بسیار ریز با فشار بیرون می‌پاشد. افشانه‌های مخصوص آقایان نیز در اوایل دهۀ 1970م به تدریج رواج یافت.
قبل از متداول شدن افشانه‌های عرضه شده در قوطیهای حاوی هوای فشرده، حالت مو با استفاده از محلولهای سادۀ صمغی، معمولاً کتیرا، حفظ می‌شد؛ از این محلولها هنوز هم به سبب ارزان بودن و کارآیی آنها استفاده می‌شود.
استفاده از مواد روغنی برای آرایش موی ‌سر، چه به صورت انـواع بریانتین (روغن مو) ــ که تقریباً 100٪ ماده‌ای روغنی است ــ چه به صورت امولسیونها ــ که معمولاً امولسیونهای آب در روغن‌اند ــ موجب درخشش موی سر، به ویژه موهای تیره می‌شود و تا حدودی حالت مو را نیز حفظ می‌کند.
محصولاتی که به صورت امولسیون عرضه می‌شوند، در عین حال آب لازم را برای اینکه بتوان حالت موها را به شکل دلخواه تغییر داد، تأمین می‌کنند. بریانتین که فاقد این خاصیت است، بیش از همه از سوی آن دسته از زنان و مردان مناطق گرمسیر که موهای صاف دارند (همچون مردم هند)، یا موهایشان کوتاه است و قابل حالت دادن نیست (مثل مردم غرب افریقا) به کار می‌رود.

عطریات و دیگر فرآورده‌های معطر

تقریباً در تمامی لوازم آرایش از مواد معطر برای خوشبو کردن آنها استفاده می‌شود. مادۀ معطر باید با توجه به کاربرد مخصوص آن فرمول‌بندی شود و پایداری شیمیایی آن در محیط همان کاربرد مورد توجه قرار گیرد.
هر عطر دارای 3 گونه رایحه است که در اصطلاح نُتهای بالا ــ کـه بوهایی فـرّار و آنـی اند ــ نتهـای میانه ــ که به عطر خصوصیتـی پایدار و فراگیر می‌دهنـد ــ و نتهـای پاییـن ــ که بـوهایی ماندگارتـر و پایـدارتـرنـد ــ خوانده می‌شوند. برای دست‌یابی به هر یک از این رایحه‌ها از سازاهای گوناگونی استفاده می‌شود. موادی که در ساختن عطرها به کار می‌رود، می‌توانند منشأ گیاهی، حیوانی یا شیمیایی داشته باشند. اسانس ساده‌ای که در یک صابون دست‌شویی به کار برده می‌شود، ممکن است از نزدیک به 20 ماده، و گاه یک عطر مرغوب شاید از بیش از 100 ماده ترکیب یافته باشد.