ارمنستان

ارمنستان كوچك‌ (صغیر)

در یونانی‌، میكراآرمنیا، و در لاتینی‌، آرمنیامینور، منطقه‌ای‌ بوده‌ كه‌ سابقۀ تاریخی‌ آن‌ را مربوط به‌ هزارۀ نخست ق‌م‌ نوشته‌اند (BSE3, III/ 40). این‌ سرزمین‌ در بخش علیای رود فرات و حد فاصل‌ آن‌ با كوههای‌ آنتی‌ توروس‌ و بخش‌ علیای‌ رود چوروخ‌ و رود هالیس‌ (قزل‌ ایرماق‌) قرار داشت‌. زمانی‌ غرب‌ رود فرات‌ و ارمنستان‌ علیا بخشی‌ از ارمنستان‌ صغیر محسوب‌ می‌شد (همانجا؛ «فرهنگ دائرةالمعارفی‌»، همانجا؛ «دائرةالمعارف ارمنی‌»، XII/ 373). زمانی‌ كرانه‌های‌ جنوب‌ شرقی‌ دریای‌ سیاه‌ و شهرهای‌ پارناكیه‌ و طرابوزان‌ تا كوههای‌ توروس‌ و كیلیكیه‌ تابع‌ ارمنستان صغیر بود. كوههای‌ پونتوس‌ در شمال ارمنستان صغیر قرار داشت‌. رودهایی‌ چون‌ هالیس‌ (قزل‌ ایرماق‌)، ایریس‌ (یشیل‌ ایرماق‌)، فرات‌، چوروخ‌، توزلوچای‌ و غیره‌ از كوههای‌ ارمنستان كوچك سرچشمه‌ دارند (همانجا). روزگاری‌ این‌ سرزمین بخشی‌ از دولت‌ حتیان‌ بود («فرهنگ‌ دائرةالمعارفی‌»، همانجا). ظهور هستۀ اصلی‌ قوم‌ «های‌» را با این‌ منطقه‌ مربوط دانسته‌اند. بعدها این‌ قوم‌ با همسایۀ جنوبی‌ خود قوم‌ «ارمن‌» درآمیخت كه‌ حاصل‌ آن‌ ظهور قوم‌ ارمنی‌ بوده‌ است‌ (BSE2، همانجا). 
ارمنستان صغیر بخشی‌ از دولت‌ هخامنشی‌ بود، ولی‌ پس‌ از انقراض‌ این دولت‌، این‌ سرزمین‌ تابعیت‌ حكومت‌ اسكندر مقدونی‌ را گردن‌ نهاد، حال آنكه‌ ارمنستان‌ بزرگ‌ استقلال‌ خود را حفظ كرد و تابع‌ دولت اسكندر نشد (سركیسیان‌، بخشهایی‌ از، 33؛ BSE3, II/ 212). از حدود سال‌ 322ق‌م‌ اورونتِس اول‌ كه‌ به‌ هِرانت‌ یا یرواند شهرت داشت‌، با استفاده‌ از فرصت‌، ارمنستان‌ صغیر را مستقل‌ خواند و در شورشی‌ كه‌ مردم‌ این‌ منطقه‌ بر ضد دولت‌ یونانی‌ ـ مقدونی كردند، توانستند بیگانگان‌ را در 321ق‌م‌ از منطقۀ مزبور بیرون رانند. استقلال‌ ارمنستان‌ صغیر تا 215ق‌م‌ ادامه‌ یافت‌. تختگاههای‌ این سرزمین‌ شهرهای آنی‌ ـ كاماخ‌، اِریزه‌ (ارزنجان‌ كنونی‌)، تیل‌، باگاریچ‌، كارین و جز اینها بودند. طرابوزان‌ و كِراسونت از بندرگاههای‌ ارمنستان صغیر به‌ شمار می‌رفتند (پاسدرماجیان، 31-32 ؛ سركیسیان‌، همان‌، 34-35؛ BSE3، نیز BSE3، همانجاها). در 190ق‌م‌ پس‌ از شكست‌ آنتیوخوس‌ سوم‌ از رومیان در پیكار ماگْنِسیا، ارمنستان كوچك‌ استقلال‌ خود را بازیافت («دائرةالمعارف‌ ارمنی‌»، همانجا). فرمانروایان‌ ارمنستان‌ صغیر رفته‌رفته‌ استانهای‌ شرقی‌ خود را از دست‌ دادند و این‌ سرزمینها ضمیمۀ ارمنستان‌ كبیر و سوفنه‌ شد. در 115ق‌م‌ ارمنستان‌ صغیر بار دیگر استقلال‌ خود را از دست‌ داد و به‌ دولت‌ پونتوس‌ پیوست‌. میتریدات‌ (مهرداد) ششم‌ اوپاتور در ارمنستان‌ كوچك‌ 75 دژ بنا كرد. در 66ق‌م‌ پومپئوس‌ سردار رومی‌، پونتوس‌ را متصرف‌ شد و آن‌ را به‌ همراه‌ ارمنستان‌ صغیر به‌ روم‌ ملحق‌ كرد (همانجا؛ BSE2, III/ 40). در 65ق‌م‌ طبق‌ معاهده‌ای‌ كه‌ میان‌ پومپئوس‌ و تیگران‌ دوم‌ منعقد شد، بخش‌ عمدۀ اراضی‌ ارمنستان‌ صغیر و سراسر دشت واقع‌ در غرب فرات‌ (ارمنستان‌ علیا) به‌ ارمنستان‌ بزرگ‌ پیوست‌ و باقی‌ اراضی آن‌ تابع‌ استان‌ رومی‌ كاپادوكیه‌ شد (همانجا). 
در سدۀ 3م‌ بخشی‌ از ارمنستان صغیر از تابعیت‌ كاپادوكیه‌ خارج‌ شد و در روزگار فرمانروایی‌ تئودوسیوس‌ اول‌ امپراتور بیزانس‌ (378- 386م‌) به‌ دو بخش‌ ارمنستان‌ اول‌ با مركزی‌ به‌ نام‌ سِواستا (سباستیا = سیواس‌) و ارمنستان‌ دوم‌ با مركزی‌ به‌ نام‌ مِلیطنه‌ تقسیم‌ شد («دائرةالمعارف ارمنی‌»، XII/ 374؛ BSE2، همانجا). 
در 529م‌ به‌ روزگار فرمانروایی یوستی‌نیانوس‌ اول‌ (527-565م‌) تقسیمات اداری‌ و كشوری‌ آن‌ بخش‌ از ارمنستان‌ كه‌ تابع‌ امپراتوری روم‌ شرقی‌ بود، مورد تجدید نظر قرار گرفت‌ و بار دیگر سرزمین‌ ارمنستان‌ صغیر پدید آمد، با این‌ تفاوت‌ كه‌ شامل‌ 3 استان شد: ارمنستان‌ علیا همراه‌ با سواحل‌ پونتوس‌ در كرانۀ دریای سیاه‌ كه‌ ارمنستان‌ اول‌ نام‌ گرفت‌ و مركز آن‌ شهر تئودوسِیوپولیس‌ (كارین‌) بود. ارمنستان‌ اول‌ پیشین‌، ارمنستان‌ دوم‌، و ارمنستان دوم‌، ارمنستان‌ سوم‌ نامیده‌ شدند (همانجا؛ «دائرةالمعارف‌ ارمنی‌»، همانجا). در اواخر سدۀ 6م‌ موریكیوس‌ (موریق‌) امپراتور بیزانس‌، ارمنستان‌ سوم‌ را كه‌ ملیطنه‌ مركز آن‌ شده‌ بود، ارمنیای‌ اول‌، و ارمنستان‌ دوم‌ را كه‌ سواستا مركز آن‌ شده‌ بود، ارمنیای سوم‌ نامید (همانجا). در سدۀ 7م‌ بخشهای‌ شرقی‌ و جنوب‌ شرقی‌ ارمنستان‌ كوچك‌ در تصرف‌ مسلمانان‌ قرار گرفت‌ (همانجا). در سدۀ 8م‌ بخش‌ بزرگی‌ از ارمنستان‌ صغیر به‌ تصرف‌ مسلمانان‌ درآمد و صحنۀ پیكار میان‌ خلافت و امپراتوری‌ روم‌ شرقی‌ شد. آن‌ بخش‌ از ارمنستان‌ صغیر كه‌ تابع‌ دولت‌ بیزانس‌ بود، استان‌ اَرمِناك‌ نامیده‌ شد و در واقع‌ خط مقدم‌ امپراتوری‌ بیزانس‌ را در پیكار با خلافت‌ تشكیل‌ می‌داد (BSE2، همانجا). در سدۀ 11م‌ در دوران‌ حملۀ سلجوقیان‌ به‌ اراضی‌ ارمنستان‌ صغیر، تنها منطقه‌ای‌ كه‌ دستخوش‌ پیكار نشد، امیرنشین‌ روبِن‌ بود. بعدها با ضمیمه‌ شدن سراسر كیلیكیه‌ به‌ ارمنستان صغیر، این‌ منطقه‌ گسترش‌ یافت‌ («دائرةالمعارف‌ ارمنی‌»، نیز BSE2، همانجاها). 
ماركوپولو كه‌ در فاصلۀ سالهای‌ 669-675ق‌/ 1271-1276م‌ به‌ ارمنستان‌ سفر كرده‌ است‌، شمال‌ آن‌ را منطقۀ قرامانیان‌ تركمان‌، جنوب آن‌ را ارض‌ موعود (فلسطین‌) و شرق‌ آن‌ را در مرز ارمنستان‌ بزرگ‌ و كرانۀ غربی‌ رود فرات‌ دانسته‌، و از كیساریا (قیصریه‌) و سواستا به‌ عنوان‌ شهرهای‌ مهم‌ آن‌ یاد كرده‌ است‌ («سفرنامه‌»، 32؛ آرمنیا، 18). در سدۀ 16م‌ ارمنستان‌ كوچك‌ تابعیت دولت‌ عثمانی‌ را گردن‌ نهاد. گروهی‌ از ارمنیان‌ به‌ كوههای‌ آنتی توروس‌ رفتند و در آنجا استان‌ مستقلی‌ به‌ نام‌ زیتون‌ تأسیس‌ كردند. در اواخر سدۀ 18 و اوایل‌ سدۀ 19م‌ ارمنستان‌ صغیر در محدودۀ استانهای سواستا، مالاتیا، و در اواخر سدۀ 19 و اوایل‌ سدۀ 20م‌ در محدودۀ سواستا و ولایتهای ارزروم‌، طرابوزان‌ و ادنه قرار داشت (BSE2, III/ 40؛ «دائرةالمعارف ارمنی»، XII/ 374).

جغرافیای ارمنستان‌

فلات‌ ارمنستان‌ سرزمین‌ تاریخی‌ كهنی‌ است كه‌ قوم‌ ارمنی‌ در آن‌ سكنى گزیدند. جمهوری‌ كنونی‌ ارمنستان تنها بخشی‌ از آن‌ فلات‌ و در شمال‌ شرقی‌ آن‌ واقع‌ است‌. فلات‌ مذكور در شمال‌ غرب‌ آسیای‌ غربی‌ میان‌ دو فلات‌ ایران‌ و آسیای‌ صغیر قرار دارد. این‌ فلات‌ كه‌ به‌ سبب‌ مرتفع‌تر بودن‌ از سرزمینهای‌ همجوار، «جزیرۀ كوهستانی‌» نامیده‌ می‌شد، در ارتفاع‌ 500‘1-800‘1 متر از سطح‌ دریا واقع‌ است‌. این‌ سرزمین‌ كوهستانی‌، دارای جلگه‌های‌ مجزا میان‌ رشته‌كوههای متعدد است‌. از این‌رو در ادوار كهن‌، فلات ارمنستان‌ را «سرزمین میانی‌» می‌نامیدند. رشته‌كوههای ارمن از غرب‌ آرارات‌ (ه‍ م‌) تا رود فرات كشیده‌ شده‌ است‌. رشته‌كوههای‌ آتش‌فشانی‌ آرارات‌ با قله‌های‌ ماسیس‌ بزرگ‌ به‌ ارتفاع‌ 156‘5 متر، و كوچك‌ به‌ ارتفاع‌ 914‘3 متر از سطح‌ دریا در مركز فلات‌ ارمنستان‌ واقع‌ است‌. قلۀ ماسیس‌ بزرگ‌ در روزگاران‌ كهن‌، ماسیس آزاد نامیده‌ می‌شد (فائوستوس‌، 7). بخش‌ شرقی‌ رشته‌كوههای‌ پونتوس‌ كه‌ كوههای‌ قفقاز صغیر ادامۀ آن‌ است و تا كرانۀ دریای‌ سیاه‌ امتداد دارد، مرز شمالی‌ فلات‌ ارمنستان را تشكیل‌ می‌دهد (همانجا). در مرزهای‌ جنوبی‌ ارمنستان‌ كهن آغدزنیك‌، ساسون‌، مُك‌ و كُردوك‌ در حوالی‌ كوههای‌ توروس قرار داشتند و شامل‌ جلگه‌های‌ شرقی‌ و غربی‌ اروند رود (دجله‌) بودند. كوههای‌ ارمن‌ به‌ سمت‌ جنوب‌، منطقۀ وسیعی‌ را با جلگه‌ها و دریاچه‌ها تشكیل می‌دهند و از این‌ روست‌ كه‌ در زبان‌ تركی‌ آن‌ را بین‌گول‌داغ‌ (كوه‌ هزار دریاچه‌) می‌نامند. این‌ مناطق‌ در تركیۀ كنونی واقعند (همو، 8). فلات‌ ارمنستان‌ كه‌ سرچشمۀ رودهای‌ بزرگ آسیای غربی‌ است‌، از طریق‌ گذرگاههای‌ كوهستانی‌ با سرزمینهای‌ دیگر مرتبط می‌شد. 
ارمنستان‌ كهن‌ دارای‌ 15 استان‌ یا «آشخار» بود كه‌ به‌ معنای‌ سرزمین‌ و همانند واژۀ شهر به‌ مفهوم‌ كشور یا سرزمین‌ در زبان‌ فارسی‌كهن‌ است‌. این‌ استانها عبارت‌ بودند از: آیرارات‌، واسپوراكان‌ (وسپوهرگان‌)، سیونیك‌، آرتساخ‌، گوگارك‌، هایك‌ علیا، توروبِران‌، آغدزنیك‌، سوفنه‌، تایك‌، پارسكاهایك‌، كردجك‌، مُك‌، پایتاكاران‌ و اوتی‌ (همو، 10؛ خداوردیان‌، 1/ 7؛ آرمنیا، 98, 147, 189, 207, 239, 273).
جمهوری‌ ارمنستان‌ كه‌ در گذشته‌ یكی‌ از جمهوریهای‌ اتحاد شوروی‌ بود، اكنون‌ از كشورهای‌ مستقل‌ مشترك‌ المنافع‌ به‌شمار می‌رود. مساحت‌ این‌ جمهوری‌ را 800‘29 كمـ2 (BSE3, II/ 217) و 740‘29 كمـ2 (اصلانیان‌، 13؛ آرمنیا، 15) نوشته‌اند. جنوب‌ این‌ جمهوری‌ در مدار◦38 و′50 و شمال‌ آن‌ در مدار◦41 و ′20 عرض‌ شمالی‌ واقع‌ شده‌، و در فاصلۀ◦ 43 و′ 30 تا◦ 46 طول‌ شرقی‌ قرار گرفته‌ است‌ (همانجا). ارتفاع‌ متوسط این‌ سرزمین‌ 800‘1 متر، بلندترین نقطۀ آن‌ قلۀ آراگاتْس‌ 090‘4 متر و پست‌ترین‌ منطقۀ آن درۀ رود دبد حدود 380 تا 400 متر بالاتر از سطح‌ دریاست‌ (همانجا؛ اصلانیان‌، 23). حداكثر مسافت از شمال‌ غرب‌ تا جنوب‌ شرق‌ این‌ جمهوری‌ 360 كمـ است‌ (آرمنیا، همانجا). 

اوضاع‌ طبیعی‌

جمهوری‌ ارمنستان‌ سرزمینی‌ است‌ كوهستانی‌ كه‌ اكنون‌ تنها شامل‌ بخش‌ شمالی‌ فلات‌ بزرگ ارمنستان‌ است‌. سطح‌ ارمنستان‌ را مجموعه‌ای‌ از كوهستانهای دارای‌ چین‌خوردگی‌ بسیار، آتش‌فشانهای بزرگ‌، قله‌های‌ مخروطی‌، دره‌های‌ تنگ‌ رودخانه‌ای‌، دریاچه‌ها، چاله‌ها و گودالها فرا گرفته‌ است‌. به‌ تقریب‌ 90٪ اراضی‌ ارمنستان‌ در ارتفاعی‌ بیش‌ از هزار متر واقع‌ شده‌اند. سطح‌ اراضی‌ ارمنستان از دیدگاه‌ ساختاری‌ به‌ 3 منطقه‌ بخش‌ می‌شود: 1. بخش شمال‌ شرق‌ و جنوب‌ شرق‌ كه‌ منطقه‌ای‌ است‌ تكتونیك‌؛ 2. بخش‌ مركزی‌ كه‌ منطقه‌ای‌ است‌ آتش‌فشانی‌؛ 3. بخش‌ جنوب‌ غرب‌ جلگۀ آرارات‌ كه‌ ناهمواریهای‌ آن‌ حاصل‌ سیلابهاست‌. در جنوب‌ شرق‌ كوه‌ آراگاتس‌، در ارتفاع‌ 500‘1 تا 000‘2 متر منطقۀ آتش‌فشانی‌ ناهمواری‌ دارای‌ چین‌ خوردگیهای‌ بسیار واقع‌ شده‌ است‌ كه‌ رودهای‌ كاساخ‌ و رازدان‌ (زنگه‌) آن‌ را قطع‌ كرده‌اند. در بخش‌ شرقی‌ ارمنستان‌ در گودال‌ و فرورفتگی‌ عظیمی‌ كه‌ در ارتفاع‌ 914‘1 متری‌ از سطح‌ دریا قرار گرفته‌، دریاچۀ سِوان‌ واقع‌ است. سوان‌بلندترین‌ و بزرگ‌ترین دریاچۀ كوهستانی‌ قفقاز است‌. در جنوب‌ حوضۀ سوان‌ منطقۀ كوهستانی‌ آیوتس‌ دزور (دارالاگیاز) و حوضۀ رود آرپا (آرپاچای‌) قرار دارد. جنوب‌ غرب‌ ارمنستان‌ شامل‌ چین‌خوردگیهای‌ وسیع‌ جلگۀ آرارات‌ است‌ كه‌ میان‌ دو منطقۀ كوهستانی‌ آراگاتس‌ و گغام‌ واقع‌ شده‌ است‌. مسیر وسطای‌ رود ارس‌ در این‌ ناحیه‌ واقع‌ است‌ (BSE2, III/ 50) به‌ سبب‌ وجود جریان‌كوه‌زایی‌، قشر فوقانی‌ اراضی‌ ارمنستان‌ از ناپایدارترین‌ پوسته‌ های‌ ارضی‌ است‌ و در ادوار مختلف‌ دچار زمین‌لرزه‌های‌ متعدد و متناوب‌ شده‌ است‌. آخرین‌ زمین‌لرزۀ ارمنستان‌ 7 دسامبر 1988 روی‌ داد كه‌ سرزمینی‌ به‌ وسعت‌ 30 هزار كمـ2 را دربر گرفت‌. در این‌ زمین‌لرزه‌ شهرهای‌ ایروان‌ و تفلیس‌ دستخوش‌ تكانهای‌ شدیدی‌ شدند كه‌ گاه‌ به‌ 75/ 8 درجه‌ می‌رسید ( آرمنیا، 15-17).
در سرزمین‌ ارمنستان رودهایی‌ جریان‌ دارند كه‌ برخی‌ به‌ رودهای‌ بزرگ‌تر و برخی‌ به‌ دریاچۀ سوان‌ می‌ریزند. عمده‌ترین‌ آنها بخشی از رود ارس‌ است كه‌ از میان‌ سرزمین‌ قفقاز و آذربایجان‌ ایران می‌گذرد و به‌ رود كر (كورا - كوروش‌) می‌پیوندد و به‌ دریای‌ خزر می‌ریزد. دیگر رود آقستف‌ است‌ كه‌ به‌ رود كر می‌پیوندد. رودهای‌ رازدان‌، آزات‌ (آزاد)، وِدی‌، آرپا، وُروتان‌، وُخچی‌ و مِغری‌ به‌ رود ارس‌ می‌پیوندند. رودهای‌ پُمباك‌ و دزوراگت‌ به رود دبد متصل‌ می‌گردند كه‌ این‌ نیز با رود خرامی‌ پیوند می‌یابد. رود كاساخ‌ به‌ رود مِتْسامور و رودهای‌ ماسْریك‌، واردِنیس‌، دزكناگِت‌، آرچیگی‌ و گاواراگِت‌ به‌ دریاچۀ سوان‌ می‌ریزند ( آرمنیا، 23؛ اصلانیان‌، 45-49).
بجز دریاچۀ وان‌ كه‌ زمانی‌ به‌ ارمنستان‌ تعلق‌ داشته‌، و اكنون‌ در خاك‌ تركیه‌ است‌، بزرگ‌ترین‌ دریاچۀ ارمنستان‌ سوان‌ است‌ كه‌ 265‘1 كمـ2 مساحت‌ دارد. دریاچه‌های‌ كوچك‌ دیگری‌ چون‌ كاری‌ در ارتفاع‌ 190‘3 متری‌، آیگر در ارتفاع‌ 856 متری‌، كاپوتان‌ (كبودان‌) در منطقۀ كوههای‌ زنگه‌زور در ارتفاع‌ 286‘3 متری‌، آكنا در ارتفاع‌ 030‘3 متری‌، سینگ در ارتفاع‌ 200‘3 متری‌ و پاراز در ارتفاع‌ 334‘1 متری قرار دارند ( آرمنیا، همانجا؛ اصلانیان‌، 49-50).

آب‌ و هوا

هوای‌ ارمنستان‌ ملایم‌ است‌. در تابستانها از مناطق‌ جنوبی‌ ــ فلات‌ ایران‌ ــ توده‌ هوای گرمی كه‌ از مناطق‌ حاره‌ وزیدن‌ می‌گیرد، به‌ فلات‌ ارمنستان‌ می‌رسد. در زمستانها، هوای‌ فلات‌ ارمنستان‌ به‌ شدت‌ سرد می‌شود و فشار جو فزونی‌ می‌گیرد. آسمان‌ ارمنستان‌ اغلب‌ آفتابی‌ است‌ و میزان‌ بارندگی‌ در ارتفاعات‌ به‌ویژه‌ در 000‘2 و 100‘2 متری‌ فزونی می‌گیرد. دمای‌ هوا در ارمنستان‌ به‌ شدت‌ تابع‌ آهنگ‌ فصول‌ سال‌ است‌. در دشت‌ آرارات‌ متوسط دما در ماه‌ ژوئیه‌ 25+ تا 27+ و حداكثر آن‌ 42+ سانتی‌گراد است‌. در ماه‌ ژانویه‌ دمای‌ متوسط هوا 5 - تا 7- و حداقل‌ آن‌ 30- است‌. در مناطق‌ كوهستانی‌ میانه‌ از جمله‌ دریاچۀ سوان‌، میانگین‌ دمای‌ هوا در تابستان‌ 18+ تا 20+ و در زمستان‌ 8- تا 12- درجه‌ است‌. در اطراف‌ دریاچۀ آرپا دمای‌ هوا به‌ 46-نیز رسیده‌ است‌. در جلگۀ آرارات‌، 250 روز از سال‌ دما به‌ صفر درجه‌ نمی‌رسد. در مناطق‌ كوهستانی‌ شمار این‌ روزها در سال‌ 150 تا 200 و در ارتفاعات‌ بسیار، حدود 30 تا 50 روز است‌. میزان‌ متوسط بارندگی‌ سالانه‌ در ارمنستان‌ 550 میلی‌متر است‌ كه‌ در بهار و اوایل‌ تابستان به‌ حداكثر و در نیمۀ دوم‌ تابستان‌ و نیز زمستان‌ به‌ حداقل‌ می‌رسد. در جلگۀ آرارات‌ حداقل‌ بارندگی‌ سالانه‌ 200 تا 250 میلی‌متر است‌. در تابستانها بارش‌ باران‌ شدید است‌. در جلگۀ آرارات‌ پوشش برف‌ به‌ سبب‌ گرمای‌ متناوب‌ چندان‌ پایدار نیست‌. در مناطق‌ كوهستانی‌، برف تا مدتی‌ دراز زمین را می‌پوشاند و ارتفاع‌ آن‌ به‌ یك‌ متر می‌رسد. متوسط روزهای آفتابی‌ سرزمین ارمنستان را طی سال‌ 700‘2 ساعت‌ نوشته‌اند ( آرمنیا، 25).

خاك‌، رستنیها و حیات‌ وحش‌

با توجه‌ به‌ نوع‌ رستنیها، سرزمین ارمنستان در ارتفاع‌ 400 تا 000‘4 متری‌ به‌ 5 منطقه‌ بخش شده‌ است‌: منطقۀ نیمه‌صحرایی‌، استپی‌، جنگلی‌، آلپی‌، و توندرای كوهستانی‌. منطقۀ نیمه‌ صحرایی‌ شامل‌ جلگۀ آرارات‌ تا ارتفاع‌ 900 متری از سطح دریاست‌ (اصلانیان‌، 53). منطقۀ استپی‌ وسیع‌ترین‌ بخش ارمنستان را تشكیل می‌دهد و شامل سرزمینهای‌ شمالی‌ و شرقی‌ در ارتفاع‌ 900‘1 تا 000‘2 متری‌ و منطقۀ چاله‌های‌ آرارات از ارتفاع‌ 300‘1-400‘1 تا ارتفاع‌ 000‘2-200‘2 متر از سطح‌ دریاست‌. در جنوب‌، این‌ منطقه‌ تا ارتفاع‌ 400‘2-500‘2 متری‌ را نیز شامل‌ می‌گردد (همو، 55). منطقۀ جنگلی‌ شامل‌ اراضی‌ شمال‌ شرق‌ است كه‌ 28 تا 30٪ اراضی‌ را تا ارتفاع‌ 900‘1-000‘2 متری‌ تشكیل می‌دهد (همو، 58). منطقۀ آلپی‌ شامل كوهستانهایی‌ به‌ ارتفاع‌ 000‘2 تا 200‘2 متر است‌. منطقۀ توندرای‌ كوهستانی‌ در قله‌های‌ مرتفع‌ ارمنستان‌ واقع‌ است‌ (همو، 61).
در ارمنستان‌ حدود 200‘3 نوع‌ گیاه‌ می‌روید كه‌ خود مؤید گونه‌گونی‌ آنهاست‌. تنوع‌ نباتات‌ حاصل‌ ناهمواریها، خاك‌، آب‌ و هوا و قرار داشتن‌ ارمنستان‌ در میان‌ دو منطقۀ ژئوبوتانیك‌ است‌: 1. نواحی‌ جنگلی و چمنزارهای‌ قفقاز؛ 2. سرزمینهای‌ بیابانی‌ و نیمه‌بیابانی ایران‌. جنگلهای‌ ارمنستان‌ كوهستانی‌ است‌ و حدود 12٪ از اراضی‌ این كشور را تشكیل‌ می‌دهد. بیشتر مناطق‌ جنگلی‌ در دامنۀ كوهها و ارتفاعات‌ 550 تا 600‘2 متر از سطح‌ دریا قرار دارند ( آرمنیا، همانجا). عمده‌ترین‌ درختان‌ جنگلی‌ ارمنستان‌ عبارتند از آلش‌ (چكر)، بلوط و كوركن‌ (كولكن‌) و نیز درختان‌ زیزفون‌، افرا، زبان گنجشك و دیگر انواع‌ درختان‌. ارمنستان‌ سرشار از درختان‌ میوۀ جنگلی چون‌ گلابی‌، سیب‌، گیلاس‌، گردو، گوجه‌، زغال‌ اخته‌ و جز آنهاست‌. این جنگلها به‌ عنوان‌ مراكز تفریحی‌ از اهمیت‌ فراوانی‌ برخوردارند. در اراضی‌ هموار، درختان‌ ویژۀ مناطق‌ استپی می‌روید، كنار صخره‌ها و مناطق‌ سنگی‌، درختان بادام‌ و گلهایی‌ چون‌ مینا و گیاه‌ تشنگ‌ به‌ چشم‌ می‌خورد (همان‌، 26).
در ارمنستان حدود 450 نوع‌ حیوان‌ مهره‌دار وجود دارد كه‌ 76 نوع‌ آنها حشره خوارند. 304 نوع‌ پرنده‌ و بالغ‌ بر 10 هزار نوع‌ از نرم‌تنان‌ و 24 نوع‌ ماهی‌ ثبت‌ شده‌ كه‌ بسیاری‌ از آنها خاص‌ ارمنستان‌ است‌. در دشتها شمار بسیاری‌ موش صحرایی‌، روباه‌، موش‌ دوپا، لاك‌ پشت‌، سوسمار، مارگرزه‌ و افعی وجود دارند. در مناطق‌ نزدیك‌ رود ارس گراز، روباه‌، خرس‌، كفتار، گرگ‌، گربۀ وحشی‌، شغال‌، و از پرندگان‌، اردك‌، غاز، لك‌لك‌، هدهد، عقاب‌، كركس‌، هوبره‌، بلدرچین‌، قرقاول و جز آنها وجود دارند. در مناطق كوهستانی‌ بز كوهی‌، یوزپلنگ‌ و پلنگ‌ را می‌توان‌ مشاهده‌ كرد. در سرزمین‌ ارمنستان‌، گیاهانی دارویی‌ نیز می‌رویند كه‌ در پزشكی‌ قدیم‌ و سنتی‌ مصرف‌ داشته‌اند (همانجا).