پاکستان

غلام‌ سرور (1909- 1998 م‌) رئیس‌ پیشین‌ گروه‌ فارسی‌ دانشگاه‌ كراچی‌، رسالۀ دكتری‌ خود را با عنوان «تاریخ‌ شاه‌ اسماعیل‌ صفوی‌» (علیگره‌، 1939 م‌) به‌ زبان‌ انگلیسی‌ نوشت‌. تاریخ‌ ایران‌ قدیم‌ (كراچی‌، 1956 م‌)، افكار جاویدان‌ (كراچی‌، 1964م‌) و آثار جاویدان‌ (كراچی‌، 1966 م‌) از آثار اوست‌ كه‌ برای‌ دانشجویان‌ زبان‌ و ادب‌ فارسی‌ مفید بوده‌ است‌. وی‌ پس‌ از بازنشستگی‌ در 1350ش‌/1971م‌ به‌ تصحیح‌ متون‌ عرفانی‌ فارسی‌ پرداخت‌ و جواهر الاولیا تألیف‌ باقر بن‌ عثمان‌ بخاری‌ (اسلام‌آباد، 1976م‌) و خلاصة الالفاظ جامع‌ العلوم‌ ملفوظات‌ مخدوم‌ جهانیان‌ جهانگشت‌ (اسلام‌ آباد، 1992م‌) را تصحیح‌، و با مقدمه‌ای‌ مفصل‌ منتشر نمود (نقوی‌، 39-57؛ تسبیحی‌، 1/136-140؛ رضوی‌، 676؛ ریاض‌، 347- 349).

علی‌رضا نقوی‌ (ز 1312ش‌/ 1933م‌)، محقق‌ بخش‌ فقه‌ شیعه‌ در ادارۀ تحقیقات‌ اسلامی‌ اسلام‌ آباد، كار علمی‌ خود را با تألیف‌ تذكره‌نویسی‌ فارسی‌ در هند و پاكستان‌ (تهران‌، 1343ش‌) آغاز كرد. از دیگر كارهای‌ او باید فرهنگ‌ جامع‌ فارسی‌ به‌ انگلیسی‌ و اردو (اسلام‌آباد، چ‌ دوم‌، 1382ش‌) را یاد كرد (تسبیحی‌، 1/157، 2/365- 367؛ رضوی‌، 677 - 678؛ ریاض‌، 356-357).

از میان‌ نسل‌ سوم‌ ایران‌شناسان‌ كسانی‌ كه‌ تألیفات‌ و مقالاتی‌ به‌ فارسی‌ منتشر كرده‌اند، اینان‌ را می‌توان‌ نام‌ برد: ساجدالله‌ تفهیمی‌ (ز 1941م‌)، استاد فارسی‌ دانشگاه‌ كراچی‌، مؤلف‌ شعرای‌ اصفهانی‌ در شبه‌قاره‌ (اسلام‌آباد، 1994م‌)؛ كشف‌ الالفاظ اقبال‌ (كراچی‌، 2002م‌) (نک‍ : تفهیمی‌، 71). محمد سلیم‌ اختر (ز 1946م‌)، كه‌ دو تذكرۀ مهم‌ فارسی‌ را با تعلیقات‌ و مقدمۀ انگلیسی‌ تصحیح‌ كرده‌ است‌: یكی‌ مجمع‌ الشعرای‌ جهانگیر شاهی‌ تألیف‌ قاطعی‌ هروی‌ (كراچی‌، 1979م‌) و دیگری‌ كلمات‌ الصادقین‌ تألیف‌ محمدصادق‌ دهلوی‌ كشمیری‌ (اسلام‌آباد/ لاهور، 1988م‌). محمد سرفراز ظفر (ز 1947م‌)، استاد فارسی‌ دانشگاه‌ ملی‌ زبانهای‌ نوین‌ اسلام‌آباد، ویراستار دیوان‌ رایج‌ سیالكوتی‌ (اسلام‌آباد، 1996م‌) و گردآورندۀ گزیدۀ اشعار فارسی‌ شاعران‌ پاكستانی‌ از روزگاران‌ دور تا امروز، با عنوان‌ گنجینۀ ادب‌ پاك‌ (اسلام‌آباد، 2000م‌). معین‌ نظامی‌ (ز 1963م‌)، استاد فارسی‌ دانشگاه‌ پنجاب‌، ویراستار دیوان‌ اصغر علی‌ روحی‌ (لاهور، 1996م‌) و مرآت‌ غفوریه‌ تألیف‌ امام‌ بخش‌ لاهوری‌ (اسلام‌ آباد، 2000م‌) و مترجم‌ داستانهای‌ جدید كوتاه‌ ایرانی‌ با عنوان‌ نئی‌ ایرانی‌ كهانیان‌ (لاهور، 1996م‌). محمدناصر (ز 1972م‌)، استاد فارسی‌ دانشگاه‌ پنجاب‌، مؤلف‌ تحول‌ موضوع‌ و معنا در شعر معاصر (تهران‌، 1382ش‌) و شعری‌ كه‌ زندگی‌ است‌ (لاهور، 2004م‌).

ترجمۀ متون‌ فارسی‌ به‌ اردو و زبانهای‌ محلی‌ پاكستان‌ در سطح‌ گسترده‌تری‌ صورت‌ می‌گیرد. علاوه‌ بر ترجمۀ كتابهای‌ ادبی‌ عامه‌ پسند و كلاسیك‌، از نوع‌ آثار خیام‌، مولوی‌، سعدی‌، حافظ و جامی‌ و بجز كتابهای‌ تاریخی‌، كلامی‌، دینی‌ و عرفانی‌، شعر و داستان‌ نیز ترجمه‌ می‌شود. اختر راهی‌ در تألیف‌ خود ترجمه‌های‌ متون‌ فارسی‌ به‌ زبانهای‌ پاكستانی‌ (اسلام‌آباد، 1986 م‌) جمعاً 260‘1ترجمۀ اردو، 58 ترجمۀ پنجابی‌، 39 ترجمۀ پشتو، 36 ترجمۀ سندی‌ و 4 ترجمۀ براهویی‌ را معرفی‌ كرده‌ است‌ كه‌ بیشترین‌ این‌ ترجمه‌ها در موضوع‌ عرفان‌ (250 ترجمۀ اردو) و آثار منظوم‌ (144 ترجمۀ اردو) است‌ (نوشاهی‌، «ترجمه‌ها ... »، شم‍ 10، ص‌ 127- 129). پس‌ از انقلاب‌ اسلامی‌ در ایران‌ (1357ش‌/ 1979م‌) گرایشی‌ دیگر در ترجمه‌ به‌ وجود آمد و آن‌ توجه‌ به‌ ترجمۀ كتابهای‌ كلامی‌ شیعه‌ و آثار مؤلفان‌ اسلام‌ گرای‌ معاصر ایرانی‌ چون‌ مرتضی‌ مطهری‌ و علی‌ شریعتی‌ است‌ (همان‌، شم‍ 14، ص‌ 85-131).

 مجلات‌ فارسی‌ و ایران‌شناسی‌

مجلۀ اورینتل‌ كالج‌ مگزین‌ شده‌ در محافل‌ شرق‌شناسی‌ و ایران‌شناسی‌ است‌. ادارۀ مطبوعات‌ پاكستان‌ زیرنظر وزارت‌ فرهنگ‌ و اطلاع‌رسانی‌ پاكستان‌ برخی‌ نشریات‌ ادبی‌ و فرهنگی‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ داشته‌ است‌. مجلۀ هلال‌ (كراچی‌، 1952-1972م‌) و پاكستان‌ مصور (اسلام‌آباد، 1973- 1988م‌) به‌ زبان‌ فارسی‌ و برای‌ فارسی‌ زبانان‌ بوده‌ كه‌ اكنون‌ هر دو تعطیل‌ شده‌ است‌. ماهنامۀ سروش‌ برای‌ دری‌ زبانان‌ افغانستان‌ هم‌اكنون‌ منتشر می‌شود. رایزنی ‌فرهنگی ‌سفارت‌ جمهوری ‌اسلامی ‌ایران‌ در اسلام‌آباد، در 1364 ش‌/1985 م‌ انتشار فصلنامۀ دانش‌ را آغاز كرد كه‌ از شمارۀ 44 به‌ بعد نشر آن‌ به‌ مركز تحقیقات‌ فارسی‌ ایران‌ و پاكستان‌ محول‌ شده‌ است‌. هفتاد و پنجمین‌ شمارۀ آن‌ در 1383 ش‌/2004 م‌ منتشر شد. این‌ مجله‌ اساساً به‌ زبان‌ فارسی‌ است‌، ولی‌ گاهی‌ مقالات‌ اردو و انگلیسی‌ نیز در آن‌ چاپ‌ می‌شود (برای‌ فهرست‌ مقالات‌ شم‍ 1-53، نک‍ : محمد مهدی‌ توسلی‌، فهرست‌ مقالات‌ فصلنامۀ دانش‌، اسلام‌آباد، 2000م‌).

اقبال‌ آكادمی‌ پاكستان‌، لاهور، در 1986م‌ انتشار نشریه‌ای‌ را با عنوان‌ اقبالیات‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ آغاز كرد كه‌ كلاً به‌ بررسی‌ افكار اقبال‌ لاهوری‌ اختصاص‌ دارد و تاكنون‌ 13 شماره‌ از آن‌ منتشر شده‌ است‌. در 2003 م‌ گروه‌ فارسی‌ دانشگاه‌ پنجاب‌ لاهور نیز انتشار مجلۀ فارسیِ سفینه‌ را در زمینۀ ادبیات‌ فارسی‌ و مطالعات‌ ایرانی‌ آغاز كرد. علاوه‌ بر اینها، تقریباً همۀ مجلات‌ معتبر و مهم‌ اردو و انگلیسی‌ زبان‌ كه‌ از طرف‌ دانشگاهها یا مراكز فرهنگی‌ خصوصی‌ منتشر می‌شوند، چون‌ اردو (كراچی‌)، بازیافت‌ (لاهور)، تحقیق‌ (حیدرآباد)، تحقیق‌نامه‌ (لاهور)، صحیفه‌ (لاهور)، فكر و نظر (اسلام‌آباد)، فنون‌ (لاهور)، قومی‌ زبان‌ (كراچی‌)، كاوش‌ (لاهور)، مجلۀ تحقیق‌ (لاهور)، نقوش‌ (لاهور)، نشریۀ ادارۀ تحقیقات‌ پاكستان‌ (لاهور)، همیشه‌ مقالاتی‌ در موضوعات‌ ادبی‌ و لغوی‌ زبان‌ فارسی‌ و تاریخ‌ و فرهنگ‌ ایرانی‌ و ترجمۀ آثار فارسی‌ در بر دارند. اختر راهی‌ فهرست‌ مقالات‌ اردو در زمینۀ ادبیات‌ فارسی‌ و ایران‌شناسی‌ را كه‌ در مجلات‌ اردو زبان‌ پاكستان‌ از 1947 تا 1997م‌ چاپ‌ شده‌ است‌، تهیه‌ كرده‌، و به‌ چاپخانه‌ سپرده‌ است‌.  

تدریس‌ زبان‌ فارسی

زبان‌ فارسی‌ در پاكستان‌ در سطح‌ دبیرستان‌ و دانشگاه‌ تدریس‌ می‌شود. در سرتاسر پاكستان‌ در دانشكده‌ها كه‌ هر یكی‌ وابسته‌ به‌ دانشگاهی‌ در استان‌ خود است‌، درسهای‌ انتخابی‌ فارسی‌ در دورۀ پیش‌دانشگاهی‌ و كارشناسی‌ تدریس‌ می‌شود و اغلب‌ دانشگاهها گروه‌ زبان‌ و ادبیات‌ فارسی‌ دارند و در آنجا دوره‌های‌ كارشناسی‌ ارشد و دكتری‌ دایر است‌. 
بیشتر اعضای‌ هیئت‌ علمی‌ گروههای‌ فارسی‌ و مدیران‌ این‌ گروهها از فارغ‌التحصیلان‌ دانشگاه‌ تهران‌اند. پژوهشهای‌ دانشگاهی‌ در این‌ مقاطع‌ بیشتر در زمینۀ تصحیح‌ متون‌ فارسی‌ موجود در شبه‌ قاره‌، نقد و تحلیل‌ آثار ادبیات‌ فارسی‌ شبه‌ قاره‌، شرح‌ حال‌ نویسندگان‌ و شاعران‌ پارسی‌گوی‌ این‌ سرزمین‌ و تهیۀ كتاب‌شناسیها و فهرستهای‌ كتابهای‌ فارسی‌ است‌. علاوه‌ بر این‌، در گروه‌ اقبال‌ شناسی‌ در دانشگاه‌ آزاد علامه‌ اقبال‌ اسلام‌آباد و در كرسیهای‌ هجویری‌ و اقبال‌ در دانشگاه‌ پنجاب‌ لاهور پژوهشهایی‌ دربارۀ ادبیات‌ فارسی‌ و ایران‌شناسی‌ و متون‌ ادبی‌ صورت‌ می‌گیرد. 

سازمانهای‌ دولتی‌ و خصوصی‌

دولت‌ پاكستان‌ برای‌ حفظ و نشر تاریخ‌ و فرهنگ‌ و ادبیات‌ خود در ایالاتِ این‌ كشور سازمانهایی‌ را تشكیل‌ داده‌ است‌ كه‌ بخشی‌ از وظایف‌ آنها به‌ پژوهش‌ در متون‌ تاریخی‌ و ادبی‌ فارسی‌ پاكستان‌ یا ترجمۀ آنها به‌ زبانهای‌ پاكستانی‌ اختصاص‌ دارد. سندی‌ ادبی‌ بورد كراچی‌/ حیدرآباد چندین‌ متن‌ فارسی‌ در زمینۀ تاریخ‌ و ادبیات‌ فارسی‌ و جغرافیای‌ سند را به‌ كوشش‌ حسام‌الدین‌ راشدی‌ و دیگران‌ چاپ‌ كرده‌ است‌ كه‌ از آن‌ جمله‌ می‌توان‌ مثنویات‌ هیر و رانجها (1957م‌)، تاریخ‌ تازه‌ نوای‌ معارك‌ از منشی‌ عطا محمد شكارپوری‌ (1959م‌)، تاریخ‌ مظهر شاهجهانی‌ تألیف‌ یوسف‌ میرك‌ (1962م‌)، تحفة الكرام‌ تألیف‌ علی‌ شیرقانع‌ تتوی‌ (1971م‌) را یاد كرد. ادارۀ تحقیقات‌ پاكستان‌ دانشگاه‌ پنجاب‌ لاهور، به‌ نشر انشای‌ ماهرو (1965م‌)، كلیات‌ فیضی‌ (1968م‌)، رقعات‌ حكیم‌ ابوالفتح‌ گیلانی‌ (1968م‌)، مرآت‌ العالم‌ تألیف‌ محمد بختاور خان‌ (1979م‌) و تاریخ‌ ادبیات‌ فارسی‌ در پاكستان‌ تألیف‌ ظهورالدین‌ احمد به‌ زبان‌ اردو اقدام‌ كرده‌ است‌. پنجابی‌ ادبی‌ آكادمی‌ در لاهور متنهای‌ فارسی‌ و كتابهای‌ مربوط به‌ نقد ادبی‌ در زمینۀ ادبیات‌ فارسی‌ را چاپ‌ كرده‌ كه‌ از آن‌ جمله‌ است‌: كلیات‌ آفرین‌ لاهوری‌ (1967م‌)، دیوان‌ غنیمت‌ كنجاهی‌ (1958م‌)، دیوان‌ واقف‌ لاهوری‌ (1962م‌)، قصه‌های‌ ادبیات‌ پنجابی‌ به‌ فارسی‌ تألیف‌ محمد باقر به‌ زبان‌ اردو (1957-1960م‌، 2 جلد).

اقبال‌ آكادمی‌ پاكستان‌ در كراچی‌ و لاهور علاوه‌ بر تذكره‌های‌ فارسی‌ مانند تذكرۀ شعرای‌ كشمیر از محمد اصلح‌ (1967 م‌) و تذكرۀ شعرای‌ كشمیر از حسام‌الدین‌ راشدی‌ در 4 جلد (1967-1969م‌) و تذكرۀ شعرای‌ پنجاب‌ از عبدالرشید (1967م‌)، چند تألیف‌ باارزش‌ دربارۀ اقبال‌ لاهوری‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ و اردو چاپ‌ كرده‌ است‌، همچون‌ جاویدان‌ اقبال‌ كه‌ ترجمۀ زنده‌ رود تألیف‌ جاوید اقبال‌ است‌ (لاهور، 1985-1987م‌، 4 جلد)؛ ایقان‌ اقبال‌ تألیف‌ میرزا محمد منور (لاهور، 1989م‌).

مؤسسۀ مطالعات‌ آسیای‌ میانه‌ و غربی‌ دانشگاه‌ كراچی‌ یكی‌ از مهم‌ترین‌ مؤسسات‌ دانشگاهی‌ است‌ كه‌ به‌ مطالعه‌ در تاریخ‌ و زبان‌ و ادبیات‌ ایران‌ و ماوراءالنهر و افغانستان‌ می‌پردازد و تا كنون‌ چندین‌ متن‌ فارسی‌ را همچون‌ بحرالاسرار فی‌ معرفت‌ الاخیار، تألیف‌ محمود بلخی‌ (1980م‌)، مثمر، تألیف‌ سراج‌ الدین‌ علی‌ خان‌ آرزو (1991م‌) و نصرت‌نامۀ ترخان‌، تألیف‌ میرمحمدبن‌ بایزید پورانی‌ (2000م‌) منتشر كرده‌ است‌.

برخی‌ مؤسسات‌ دولتی‌ كه‌ برای‌ ترویج‌ زبان‌ و ادبیات‌ اردو تأسیس‌ شده‌اند، ناگزیر به‌ تصحیح‌ و طبع‌ و نشر كتابهای‌ فارسی‌ یا ترجمۀ آنها اقدام‌ كرده‌اند، همچون‌: مجلس‌ ترقی‌ ادب‌ لاهور، كه‌ شاهجهان‌ نامۀ محمدصالح‌ كنبو (1967م‌) و كلیات‌ فارسی‌ میرزا غالب‌ دهلوی‌ (1967م‌) را چاپ‌ كرده‌ است‌؛ مركزی‌ اردو بورد در لاهور كه‌ بعداً به‌ اردوسائنس ‌بورد (فرهنگستان‌ علوم‌ اردو) تغییر نام‌ یافت‌، ترجمۀ اردوی‌ متون‌ تاریخی‌، ادبی‌ و عرفانی‌ فارسی‌ را طبع‌ و نشر كرده‌ است‌ كه‌ از آن‌ جمله‌ است‌: مآثر الامراء تألیف‌ صمصام‌ الدوله‌ شاهنوازخان‌ (1968-1970 م‌، 3 جلد) و طبقات‌ اكبری‌ تألیف‌ نظام‌الدین‌ احمد هروی‌، و مقامات‌ مظهری‌ تألیف‌ شاه‌ غلام‌ علی‌ دهلوی‌ (2001م‌، چ‌ دوم‌).

انجمن‌ ترقی‌ اردو پاكستان‌ در كراچی‌ تذكرۀ فارسی‌ گویان‌ همیشه‌ بهار، تألیف‌ كشن‌ چند اخلاص‌ (1973 م‌) و فهرست‌ مخطوطات‌ انجمن‌ ترقی‌ اردو (فارسی‌ ـ عربی‌) تألیف‌ سرفراز علی‌ (1346ش‌) را منتشر كرده‌ است‌.

مقتدره‌ قومی‌ زبان‌ اسلام‌آباد به‌ نشر فرهنگهای‌ دو زبانه‌، مانند فرهنگ‌ مشترك‌ تألیف‌ گوهر نوشاهی‌ (1997 م‌)، كمال‌ عترت‌ تألیف‌ میرمهدی‌ عترت‌ اكبرآبادی‌ (1999م‌)، ضرب‌ الامثال‌ اردو ـ فارسی‌ تألیف‌ زیب‌ النساعلی‌ خان‌ (2004م‌) و ترجمۀ الآثار الباقیة عن‌ القرون‌ الخالیة تألیف‌ ابوریحان‌ بیرونی‌ را چاپ‌ كرده‌ است‌.

آكادمی‌ ادبیات‌ پاكستان‌ در اسلام‌آباد، ترجمۀ فارسی‌ نمونه‌هایی‌ از ادبیات‌ منثور و منظوم‌ زبانهای‌ رایج‌ در پاكستان‌ را منتشر كرده‌ است‌ (1995م‌).

به‌ مناسبت‌ برخی‌ رویدادهای‌ تاریخی‌ سازمانهایی‌ كه‌ برای‌ بزرگداشت‌ این‌گونه‌ موارد تشكیل‌ شده‌ بود، نیز كتابهای‌ فارسی‌ یا اردو و انگلیسی‌ در زمینۀ مطالعات‌ ایرانی‌ و پاكستانی‌ منتشر كرده‌اند، چنان‌كه‌ به‌ مناسبت‌ صدمین‌ سال‌ تأسیس‌ دانشكدۀ خاور شناسی‌ دانشگاه‌ پنجاب‌ در 1970 م‌، آثار فارسی‌ میرزا غالب‌ دهلوی‌ و برخی‌ آثار فارسی‌ دیگر تصحیح‌ و طبع‌ شده‌ است‌؛ و یا به‌ مناسبت‌ هفتصدمین‌ سال‌ تولد امیرخسرو دهلوی‌، در 1977م‌ آثار فارسی‌ او ( كلیات‌ قصاید خسرو، لاهور) چاپ‌ شد؛ همچنین‌ به‌ مناسبت‌ صدمین‌ سال‌ تولد محمد اقبال‌ لاهوری‌ در 1977م‌ چندین‌ اثر فارسی‌ دربارۀ او به‌ طبع‌ رسید. به‌ مناسبت‌ برخی‌ رویدادهای‌، تاریخی‌ ایران‌ نیز مجموعه‌ها و جشن‌ نامه‌هایی‌ در پاكستان‌ انتشار یافته‌ است‌ كه‌ حاوی‌ مقالات‌ و بررسیهای‌ تاریخی‌ و ادبی‌ به‌ زبانهای‌ فارسی‌ و اردو و انگلیسی‌ است‌ (جعفری‌، 4-5).
سازمان‌ ملی‌ هجرت‌ اسلام‌آباد، برای‌ استقبال‌ از سدۀ 15ق‌ انتشار ترجمۀ انگلیسی‌ 100 كتاب‌ برگزیدۀ تمدن‌ 1400 سالۀ اسلامی‌ را طرح‌ریزی‌ كرد كه‌ برخی‌ كتابهای‌ مؤلفان‌ ایرانی‌ را نیز شامل‌ است‌. هنوز ذوق‌ فارسی‌ خوانی‌ و تحقیقات‌ فارسی‌ در پاكستان‌ تا حدود قابل‌ ملاحظه‌ای‌ باقی‌ است‌ و برخی‌ از ناشران‌ خصوصی‌ گه‌گاه‌ به‌ تجدید چاپ‌ آثار ادبیات‌ فارسی‌ و ترجمه‌های‌ آنها، مانند رباعیات‌ خیام‌، مثنوی‌ مولوی‌، گلستان‌ سعدی‌ و دیوان‌ حافظ اقدام‌ می‌كنند. 
برخی‌ مؤسسات‌ خصوصی‌ به‌ حفظ میراث‌ فرهنگی‌ خانواده‌های‌ خود توجه‌ داشته‌، و كتابهای‌ فارسی‌ نیاكان‌ خود را طبع‌ و نشر كرده‌اند، مانند آكادمی‌ شاه‌ ولی‌الله‌ حیدرآباد كه‌ آثار فارسی‌ و عربی‌ شاه‌ ولی‌الله‌ محدث‌ دهلوی‌ (1114-1176ق‌) را منتشر كرده‌ است‌ و ادارۀ معارف‌ نوشاهیه‌ (ساهن‌ پال‌ / اسلام‌آباد) كه‌ به‌ نشر برخی‌ متون‌ فارسی‌ مربوط به‌ طریقۀ نوشاهیه‌ مانند چهار بهار (ملفوظات‌ نوشه‌ گنج‌ بخش‌) تألیف‌ محمد هاشم‌ تهرپالوی‌ (1984م‌) و احوال‌ و مقامات‌ نوشه‌ گنج‌بخش‌، تألیف‌ احمد بیگ‌ لاهوری‌ (1999م‌) اقدام‌ كرده‌ است‌. 

مراكز فرهنگی‌ ایران‌ در پاكستان‌

مراكز فرهنگی‌ ایران‌ در پاكستان‌ در تبادل‌ فرهنگی‌، اهدای‌ كتابها و مجلات‌ فارسی‌ به‌ علاقه‌مندان‌، آموزش‌ زبان‌ فارسی‌ به‌ دانش‌ آموزان‌ محلی‌ و ایجاد تسهیلات‌ برای‌ تحصیلات‌ عالی‌ دانشجویان‌ پاكستانی‌ در دانشگاههای‌ ایران‌ و ترویج‌ مطالعات‌ ایران‌شناسی‌ در پاكستان‌ فعالیت‌ می‌كنند (اسعدی‌، 2 / 196-197). در 1333ش‌ / 1954م‌ رایزنی‌ فرهنگی‌ سفارت‌ ایران‌ در پاكستان‌، در كراچی‌ تأسیس‌ شد و سپس‌ به‌ اسلام‌ آباد منتقل‌ گردید، و شعبه‌هایی‌ به‌ نام «خانۀ فرهنگ‌ ایران‌» در شهرهای‌ كراچی‌، حیدرآباد، كویته‌، ملتان‌، لاهور، راولپندی‌ و پیشاور بنیاد نهاده‌ شد. برخی‌ از این‌ مراكز به‌ نشر كتابهایی‌ اقدام‌ كرده‌اند، چنان‌كه‌ رایزنی‌ فرهنگی‌، كتاب‌ میراث‌ جاودان‌ را در معرفی‌ سنگ‌نبشته‌ها و كتیبه‌های‌ فارسی‌ در پاكستان‌ منتشر كرده‌ است‌ (اسلام‌ آباد، 1370-1371ش‌، دو جلد) و نیز در 1364ش‌ / 1985م‌ برای‌ تحقیق‌ در میراث‌ فرهنگی‌ مشترك‌ ایران‌ و پاكستان‌ انتشار فصلنامۀ دانش‌ را به‌ زبان‌ فارسی‌، و در بهمن‌ 1378 / فوریۀ 2000 مجلۀ پیام‌ آشنا را به‌ زبان‌ اردو آغاز كرد. در 1971م‌ با توافق‌ پاكستان‌ و ایران‌ برای‌ حفظ كتابهای‌ خطی‌ و تحقیق‌ و انتشار آثار فرهنگی‌ مشترك‌ دو كشور «مركز تحقیقات‌ فارسی‌ ایران‌ و پاكستان‌» در اسلام‌آباد تأسیس‌ گردید (جعفری‌، 7). در كتابخانۀ این‌ مركز كه «گنج‌ بخش‌» نام‌ دارد، در حدود 22 هزار نسخۀ خطی‌ نگهداری‌ می‌شود. این‌ مركز تا 1383ش‌ / 2004م‌، 178 جلد كتاب‌ فارسی‌، اردو و انگلیسی‌ در زمینه‌های‌ كتاب‌شناسی‌، ادبیات‌ فارسی‌، تاریخ‌ و عرفان‌ منتشر كرده‌ است‌. 
در پی‌ اشغال‌ كابل‌ از سوی‌ نیروهای‌ نظامی‌ شوروی‌ در دی‌ ماه‌ 1358 / دسامبر 1979 عده‌ای‌ از نویسندگان‌ و شاعران‌ و محققان‌ افغانستان‌ به‌ شهرهای‌ پیشاور، اسلام‌آباد و كویته‌ رفتند و طبعاً به‌ تألیف‌ و نشر كتابهای‌ فارسی‌ و دری‌ پرداختند. بیشترین‌ آثار ادبی‌ نویسندگان‌ افغانستان‌ در دوران‌ مهاجرت‌ در پیشاور و اسلام‌آباد چاپ‌ شده‌ است‌؛ چنان‌كه‌ شاعر بزرگ‌ معاصر افغانستان‌ خلیل‌الله‌ خلیلی‌ (1907-1987م‌) كه‌ تا واپسین‌ نفس‌ در اسلام‌آباد می‌زیست‌، تمامی‌ آثار این‌ دوران‌ از زندگانی‌ خود، چون‌: ایاز از نگاه‌ صاحبدلان‌ (اسلام‌آباد، 1983م‌)، اشكها و خونها (اسلام‌آباد، 1985م‌) و شبهای‌ آوارگی‌ (اسلام‌آباد، 1365ش‌) را در پاكستان‌ به‌ چاپ‌ رساند. خاطرات‌ عبدالحمید، رئیس‌ دانشگاه‌ كابل‌ و وزیر علوم‌ دوران‌ دولت‌ ظاهر شاه‌ نیز به‌ كوشش‌ غلام‌ حضرت‌ كوشان‌ به‌ نام‌ سرگذشت‌ یك‌ ملت‌ مظلوم‌ در مسیر سدۀ بیستم‌ تحریر و طبع‌ شد (لاهور، 1998م‌). 

مآخذ

آزادی‌كناری‌، شعبان‌، فارسی‌ آموختگان‌، تهران‌، 1377ش‌؛ احسن‌، عبدالشكور، «فارسی‌ ادب‌»، پاكستانی‌ ادب‌، لاهور، 1981م‌؛ اسعدی‌، مرتضی‌، جهان‌ اسلام‌، تهران‌، 1369ش‌؛ امجد، رشید، «پاكستان‌ ادب‌ كی‌ نمایان‌ رجحانات‌»، عبارت‌، راولپندی‌، 1997م‌؛ تسبیحی‌، محمدحسین‌، فارسی‌ پاكستانی‌و مطالب‌ پاكستان‌شناسی‌، راولپندی‌ / اسلام‌آباد، 1974-1977م‌؛ تفهیمی‌، ساجدالله‌، «مطالعات‌ فارسی‌ در بخش‌ فارسی‌ دانشگاه‌ كراچی‌»، دانش‌، اسلام‌آباد، 1367 ش‌، شم‍ 13؛ جعفری‌، علی‌ اكبر، تحقیقات‌ فارسی‌ در پاكستان‌، اسلام‌آباد، 1974 م‌؛ راشدی‌، حسام‌الدین‌، مقالات‌، به‌ كوشش‌ غلام‌محمد لاكهو، كراچی‌، 2002 م‌؛ رضوی‌، سبط حسن‌، «آتهوان‌ باب‌»، تاریخ‌ ادبیات‌ مسلمانان‌ پاكستان‌ و هند، لاهور، 1972م‌، ج‌ 5؛ ریاض‌، محمد، «ایران‌ شناسان‌ شبه‌ قاره‌»، مجموعۀ سخنرانیهای‌ نخستین‌ سمینار پیوستگیهای‌ فرهنگی‌ ایران‌ و شبه‌ قاره‌، اسلام‌آباد، 1993م‌، ج‌ 1؛ سیدعبدالله‌، ادب‌ و فن‌، لاهور، 1987م‌؛ شمیم‌ حنفی‌، «اردو ادب‌»، آجكل‌ اورادب‌كی‌ پچاس‌ سال‌، دهلی‌، 2000م‌؛ قاسم‌، غفور شاه‌، پاكستانی‌ ادب‌، راولپندی‌، 2000م‌؛ قریشی‌، وحید، «اردو ادب‌»، پاكستانی‌ ادب‌، لاهور، 1981م‌؛ منظر، شهزاد، «پاكستان‌ مین‌ اردو ناول‌ كی‌ پچاس‌ سال‌»، عبارت‌، راولپندی‌، 1997م‌؛ نقوی‌، علیرضا، «سیری‌ در آثار استاد سرور»، دانش‌، اسلام‌آباد، 1365ش‌، شم‍ 5-7؛ نوشاهی‌، عارف‌، «ترجمه‌های‌ متون‌ فارسی‌ به‌ زبانهای‌ شبه‌ قارۀ پاكستان‌ و هند»، دانش‌، اسلام‌آباد، 1367ش‌، شم‍ 10 و 14؛ همو، «كارنامۀ سیدپیرحسام‌الدین‌ راشدی‌»، آینده‌، تهران‌، 1361ش‌، س‌ 8، شم‍ 11.  

عارف‌ نوشاهی‌