بیت المقدس

VI. علوم‌ و معارف‌ اسلامی‌

دانش‌ قرائات

در سده‌های‌ نخست‌ هجری‌، قرائت‌ بیت‌المقدس‌ مستقل‌ از دیگر نقاط شام‌ قابل‌ پی‌گیری‌ نیست‌. براساس‌ آنچه‌ محمد مقدسی‌ به‌ دست‌ داده‌، در نیمۀ دوم‌ سدۀ 4ق‌ /10م‌ در سراسر شام‌ قرائت‌ شامی‌ ابن‌ عامر روی‌ به‌ كاستی‌ نهاده‌، و به‌ خصوص‌ قرائت‌ ابوعمرو بن‌ علاء و تا اندازه‌ای‌ كسایی‌ روی‌ به‌ اهمیت‌ گذارده‌ است‌. او همچنین‌ اشاره‌ دارد كه‌ در عصر وی‌، شامیان‌ چندی‌ با قرائات‌ سبع‌ آشنا بوده‌اند (ص‌ 154). از شخصیتهای‌ مؤثر در این‌ آشنایی‌، عبدالصمد بن‌ محمد عینونی‌ (د 294ق‌ /907م‌)، عالم‌ بیت‌المقدس‌ است‌ كه‌ از طریق‌ شاگردان‌ عراقی‌ حفص‌ با روایت‌ او از عاصم‌ آشنا شده‌ بوده‌، و در حلقۀ شاگردانش‌، راویانی ‌از شام ‌داشته ‌است‌ (ذهبی‌، معرفة ... ، چ‌ استانبول‌، 2 /525-526؛ ابن‌ جزری‌، غایة ... ، 1 /391). 
در سالهای‌ انتقال‌ از سدۀ 4ق‌ به‌ سدۀ پسین‌، تحولی‌ آشكار در محفل‌ قرائت‌ بیت‌المقدس‌ دیده‌ می‌شود. جریان‌ جمع‌گرایی‌ِ تحدید شده‌ كه‌ توسط ابن‌ مجاهد در بغداد آغاز شده‌ بود، در این‌ دوره‌ توسط مهاجران‌ در بیت‌المقدس‌ گسترش‌ یافت‌. عامل‌ اصلی‌ِ این‌ انتقال‌، ابوالعباس‌ احمد بن‌ زیدان‌ (د 414 ق‌ /1023 م‌) مقری‌ معمّر بغدادی‌ بود كه‌ شاگردی‌ ابن‌ مجاهد را دریافته‌ بود و در هنگام‌ اقامت‌ در بیت‌المقدس‌، به‌ اقراء قرائاتِ آموخته‌ در بغداد اهتمام‌ ورزید (ذهبی‌، همان‌، 2 /708-709؛ ابن‌ جزری‌، همان‌، 1 /54-55). پس‌ از او باید از عبدالملك‌ بن‌ سعید، مقری‌ ناشناخته‌ای‌ یاد كرد كه‌ ابوالقاسم‌ هذلی‌ (د 465ق‌ /1073م‌) در بیت‌المقدس‌ از او بهره‌ گرفته‌ است‌ (ذهبی‌، همان‌، 2 /817). 
در نیمۀ نخست‌ سدۀ 5 ق‌ /11م‌ اوضاع‌ و احوالی‌ فراهم‌ گشت‌ تا دانشجویان ‌مقدسی‌ برای‌ آشنایی ‌با قرائات ‌گوناگون‌ روی‌ به ‌سرزمینهای‌ دور نهند، چنان‌كه‌ ابوبكر احمد بن‌ حسین‌ مقدسی‌ (د 468ق‌) در حران‌، دمشق‌، مكه‌ و بغداد از شیوخی‌ چون‌ ابوعلی‌ اهوازی‌ دانش‌ آموخت‌ (همان‌، 2 / 838- 839؛ ابن‌ جزری‌، همان‌، 1 /48). آن‌گاه‌ كه‌ در 470 ق‌ ابوعبدالله‌ حسین‌ بن‌ حسن‌ حنفی‌ مقدسی‌ (د 540 ق‌ /1145م‌) به‌ بغداد آمد تا قرائت‌ آموزد (ذهبی‌، همان‌، 2 /963؛ قرشی‌، 209)، هنوز بیت‌المقدس‌ خطر حملات‌ صلیبی‌ را احساس‌ نكرده‌ بود. 
از اواخر سدۀ 5 ق‌ با روی‌ نمودن‌ِ تهدید صلیبیان‌ و نیاز به‌ همگرایی‌، چنین‌ می‌نماید كه‌ بر رونق‌ و اهمیت‌ قرائت‌ جمع‌گرای‌ِ تحدید شده‌ در بیت‌المقدس‌ ــ شاید به‌ سان‌ عاملی‌ گرد هم‌ آورنده‌ ــ افزوده‌ شد. از آن‌ پس‌، در كنار مقدسیانی‌ چون‌ ابوموسی‌ عیسی‌ بن‌ یوسف‌ مقدسی‌ كه‌ برای‌ تحصیل‌ روی‌ به‌ دیگر سرزمینها می‌آوردند تا از كسانی‌ چون‌ شاطبی‌ بهره‌ گیرند (ذهبی‌، همان‌، 3 /1112)، مقریانی‌ چون‌ ابوالحسن‌ علی‌ بن‌ احمد كنانی‌ قرطبی‌ (د 569 ق‌ / 1174م‌) كه‌ با وجود حصر صلیبیان‌، به‌ آرزوی‌ زیارت‌ به‌ بیت‌المقدس‌ می‌آمدند، نیز فرصت‌ را برای‌ آموزش‌ قرائت‌ مغتنم‌ می‌شمردند؛ كنانی‌ قرطبی‌ 9 ماه‌ در بیت‌المقدس‌ به‌ اقراء قرآن‌ پرداخت‌، درحالی‌كه‌ بیشترین‌ سخت‌گیریها دربارۀ حضور مسلمانان‌ از سوی‌ صلیبیان‌ اعمال‌ می‌شد (همان‌، 3 /1047). حتى مقریانی‌ مقدسی‌ الاصل‌ كه‌ به‌ سبب‌ مصائب‌ ناشی‌ از جنگ‌ در دوردست‌ می‌زیستند، چون‌ ابوشامۀ مقدسی‌ (د 665 ق‌ /1267 م‌) كوشش‌ داشتند تا ارتباط خود با موطن‌ نیاكان‌ را محفوظ دارند (نک‍ : ابوشامه‌، 37). از مقریان‌ مقدسی‌ الاصلِ دور از موطن‌، همچنین‌ می‌توان‌ به‌ محیی‌الدین‌ محمدبن‌ یوسف‌ مقدسی‌ (د 703ق‌ /1304م‌) اشاره‌ كرد كه‌ چندی‌ در مصر، و بیشتر در دمشق‌ زیسته‌ است‌ (ذهبی‌، معرفة، چ‌ قاهره‌، 2 /737؛ ابن‌ جزری‌، همان‌، 2 /287). 
با آرامش‌ یافتن‌ بیت‌المقدس‌ در نیمۀ دوم‌ قرن‌ 7ق‌ /13م‌، دیگر بار این‌ شهر به‌ پایگاهی‌ برای‌ آموزش‌ قرائت‌ تبدیل‌ شد، درحالی‌ كه‌ قرائت‌ در دیگر بومها روی‌ به‌ افول‌ نهاده‌ بود (همو، النشر، 1 /54، 193). از جمله‌ شخصیتهای‌ این‌ دور جدید، می‌توان‌ به‌ كمال‌الدین‌ عبدالله‌ بن‌ محمد، مقری‌ مغربیِ مهاجر به‌ بیت‌المقدس‌ (د پس‌ از 710 ق‌ /1310 م‌) (ذهبی‌، همان‌، 2 / 749) و عمادالدین‌ محمد بن‌ یعقوب‌ جرائدی‌ (د 720ق‌)، اشاره‌ كرد (ذهبی‌، همان‌، چ‌ استانبول‌، 3 /1453؛ ابن‌ جزری‌، غایة، 2 /281). 
نقطۀ اوج‌ قرائت‌ بیت‌المقدس‌ در این‌ دوره‌، شهاب‌الدین‌ ابن‌ جبارۀ مقدسی‌ (د 728ق / 1328 م‌) است‌ كه‌ قرائت‌ را در قاهره‌ و دمشق‌ آموخته‌ بود و با وجود فعالیت‌ آموزشی‌ای‌ كه‌ در دمشق‌ و حلب‌ داشت‌، بخش‌ مهمی‌ از فعالیت‌ خود را در بیت‌المقدس‌ متمركز ساخت‌ (ذهبی‌، همان‌، 3 /1482؛ ابن‌ جزری‌، همان‌، 1 /122) و به‌ گفتۀ علیمی‌، مشیخۀ بیت‌المقدس‌ بدو ختم‌ می‌شد (2 /259). او برخی‌ آثار مدرسی‌ قرائت‌، چون‌ شاطبیه‌ و قصیدۀ عقیلة اتراب‌ القصائد در رسم‌ مصحف‌ از شاطبی‌ را شرح‌ كرد (برای‌ نسخ‌ خطی‌ آن‌، نک‍ : ه‍ د، 3 /203) و شرحی‌ نیز بر قصیدۀ نونیۀ سخاوی‌ در تجوید نگاشت‌ (ابن‌ حجر، الدرر ... ، 1 / 308). این‌ جریان‌ در نسل‌ شاگردان‌ ابن‌ جباره‌ دوام‌ یافت‌ و از آن‌ جمله‌، محمد بن‌ یعقوب‌ اسدی‌ مقدسی‌ (د 749 ق‌ / 1348م‌)، الدر النضید فی‌ زوائد القصید را در تكمیل‌ شاطبیه‌ پرداخت‌ (حاجی‌ خلیفه‌، 1 /649؛ ابن‌ جزری‌، همان‌، 2 /282-283) و كسانی‌ چون‌ غرس‌الدین‌ خلیل‌ ناقوسی‌ و برهان‌الدین‌ ابن‌ جماعه‌ در بیت‌المقدس‌ به‌ ترویج‌ شاطبیه‌ اهتمام‌ ورزیدند (ابن‌ نجده‌، 56). 
در نیمۀ اول‌ سدۀ 9 ق‌ /15 م‌ شهاب‌الدین‌ ابن‌ ارسلان‌ رملی‌ مقدسی‌ (د 844 ق‌ /1440 م‌)، نظم‌ القراءات‌ الثلاثة الزائدة علی‌ السبع‌ را سروده‌ (حاجی‌ خلیفه‌، 2 /1964) كه‌ نخستین‌ بارقه‌ از پرداختن‌ به‌ قرائاتِ افزوده‌ بر قرائات‌ سبع‌ در تألیفات‌ قرائی‌ بیت‌المقدس‌ بوده‌ است‌. دو عامل‌ در عرض‌ یكدیگر ــ یكی‌ دور شدن‌ از عصر جنگهای‌ صلیبی‌ و رنگ‌ باختن‌ نیاز به‌ قرائات‌ سبع‌ به‌ عنوان‌ عاملی‌ نمادین‌ برای‌ همگرایی‌، و دیگری‌ مقبولیت‌ یافتن‌ِ قرائات‌ عشر، به‌ویژه‌ با كوششهای‌ ابن‌جزری‌ (د 833ق‌ /1430م‌) ــ در این‌ رخداد مؤثر بوده‌اند. البته‌ گزارش‌ سخاوی‌ و علیمی‌ مبنی‌ بر دو سال‌ تدریس‌ ابن‌ جزری‌ در مدرسۀ صلاحیۀ قدس‌، نباید مورد تكیه‌ قرار گیرد (نک‍ : سخاوی‌، 9 /256؛ علیمی‌، 2 /109؛ قس‌: ابن‌ جزری‌، همان‌، 1 /130). 
گذار از سد قرائات‌ سبع‌ برای‌ حوزۀ قرائی‌ بیت‌المقدس‌، زمینه‌ساز تحولی‌ در عالم‌ قرائت‌ بود كه‌ آغازگر آن‌ مقدسیان‌ بودند. برهان‌الدین‌ ابراهیم‌ بن‌ محمد ابن‌ قباقبی‌ (د ح‌ 855 ق‌ / 1451م‌)، مقری‌ حلبیِ كوچیده‌ به‌ بیت‌المقدس‌ گامی‌ فراتر از ابن‌ جزری‌ برداشت‌ و با افزودنِ 4 قرائت‌ حسن‌ بصری‌، ابن‌ محیصن‌، اعمش‌ و یزیدی‌ به‌ قرائات‌ عشر، نظریۀ «قرائات‌ اربعۀ عشر» را بنیان‌ گذارد و این‌ قرائات‌ را در كتابی‌ با عنوان‌ ایضاح‌ الرموز مضبوط ساخت‌ (نک‍ : قسطلانی‌، 1 /91). البته‌ در بیت‌المقدس‌ همچنان‌ مقریانی‌ چون‌ ابوعبدالله‌ محمدبن‌ سلیمان‌ مقدسی‌ (د 871 ق‌ / 1467م‌) صاحب‌ النجوم‌ الزاهرۀ فی‌ السبعة المتواترة (حاجی‌ خلیفه‌، 2 /1932) وجود داشتند كه‌ همچنان‌ حریم‌ قرائات‌ سبع‌ را پاس‌ می‌داشتند (نیز نک‍ : سخاوی‌، 1 /135: منظومه‌ای‌ از ابن‌ ابی‌ شریف‌، د 923ق‌ /1517م‌). 

تفسیر

فارغ‌ از تفسیر روایی‌ كه‌ در سده‌های‌ نخست‌ در محافل‌ محدثان‌ مطرح‌ بوده‌ است‌ و در شمار رجال‌ شاخص‌ آن‌، می‌توان‌ از بكر بن‌ سهل‌ دمیاطی‌ (د 289ق‌ /902م‌) نام‌ برد، دورۀ برجستۀ تاریخ‌ تفسیر در بیت‌المقدس‌، سدۀ 5 ق‌ /11 م‌ است‌. از آثار این‌ دوره‌ برخی‌ تك‌نگاریها و جامعهای‌ تفسیری‌ درخور توجه‌اند كه‌ از آن‌ جمله‌ می‌توان‌ به‌ تفسیر آیة الكرسی‌ از ابراهیم‌ بن‌ حسن‌ ابن‌ نابلسی‌ مقدسی‌ (د 457ق‌ / 1065م‌) (ادرنوی‌، 122) والجواهر فی‌ التفسیر، دوره‌ای‌ 30 جلدی‌ از ابوالفرج‌ عبدالواحد بن‌ محمد شیرازی‌ (د 486ق‌ /1093م‌)، عالمِ حنبلیِ مهاجر به‌ بیت‌المقدس‌ (همو، 143) یاد كرد. در دورۀ جنگهای‌ صلیبی‌ آثار تفسیریِ شاخص‌ مربوط به‌ مقدسیانی‌ دور از موطن‌ چون‌ موفق‌الدین‌ ابن‌ قدامۀ مقدسی‌ (د 620 ق‌ /1223 م‌) با تألیف‌ البرهان‌ فی‌ القرآن‌ (همو، 178) و ابوشامۀ مقدسی‌ (د 665 ق‌ /1267 م‌)، با تألیف‌ تك‌نگاری‌ نورالمسرº در تفسیر سورۀ اسراست‌ (همو، 244). 
موج‌ نوی‌ از تفسیر نگاری‌ پس‌ از بازگشت‌ نهایی‌ بیت‌المقدس‌ آغاز شد و از نخستین‌ نمونه‌های‌ آن‌، تفسیری‌ گسترده‌ از محمدبن‌ سلیمان‌ ابن‌ نقیب‌ مقدسی‌ (د 698 ق‌ / 1299 م‌)، عالم‌ حنفیِ بلخی‌ تبارِ مهاجر به‌ بیت‌المقدس‌ است‌ كه‌ حجمی‌ افزون‌ بر 50 جلد داشته‌ است‌ (سیوطی‌، 100-101؛ ادرنوی‌، 259؛ حاجی‌ خلیفه‌، 1 /358). تفسیر مقدسی‌ به‌ قلم‌ شهاب‌الدین‌ ابن‌ جبارۀ مقدسی‌ (د 728 ق‌ / 1328 م‌) كه‌ گزیده‌ای‌ از كشاف‌ زمخشری‌ است‌، نامی‌ ماندگار از خود در عالم‌ تفسیر بر جای‌ نهاد (نک‍ : ادرنوی‌، 269-270؛ حاجی‌ خلیفه‌، 1 / 459؛ ظاهریه‌، 3 /403: نسخه‌ خطی‌) و فتح‌ القدیر فی‌ التفسیر از ابوالعباس‌ احمد بن‌ ابراهیم‌ ابن‌ جبارۀ مقدسی‌ (د 754ق‌ /1353م‌) گام‌ پسین‌ آن‌ بود (ادرنوی‌، 285). 
سده‌های‌ 9-10 ق‌ /15-16 م‌ دورۀ تدوین‌ آثار متنوع‌ تفسیری‌ بود. شهاب‌الدین‌ احمد بن‌ حسین‌ ابن‌ ارسلان‌ رملی‌ (د 844 ق‌ / 1440م‌) متوطن‌ در بیت‌المقدس‌، افزون‌ بر تألیف‌ اثری‌ در تفسیر قرآن‌، به‌ علوم‌ قرآنی‌ توجه‌ نشان‌ داد و در اثری‌ بالغ‌ بر 60 نوع‌ از انواع‌ علوم‌ قرآنی‌ را معرفی‌ كرد (همو، 327). این‌ اثر كه‌ اندكی‌ پس‌ از البرهان‌ زركشی‌ تألیف‌ شده‌، گام‌ مهمی‌ در تحول‌ِ علوم‌ قرآنی‌ به‌ معنای‌ اخص‌ آن‌ است‌. دیگر تألیفِ درخور ذكر التحریر لاقوال‌ المفسرین‌ لكلام‌ رب‌ العالمین‌، از محمد بن‌ سلیمان‌ ابن‌خطیب‌ مقدسی‌ (د 898ق‌ /1493م‌) است‌ كه‌ در آن‌ به‌ گردآوری‌ِ گستردۀ اقوال‌ تفسیریِ پیشینیان‌ و ارائۀ آن‌ به‌ شكلی‌ تحریر یافته‌ همراه‌ با آگاهیهای‌ پیرامونی‌ مانند اسباب‌ نزول‌ اقدام‌ كرده‌، و حجم‌ آن‌ را به‌ حدود 40 جلد رسانده‌ بوده‌ است‌ (همو، 354). در این‌ دوره‌ سبك‌ تك‌ نگاری‌ در تفسیر نویسی‌ با آثار برهان‌الدین‌ ابن‌ ابی‌ شریف‌ (د 923ق‌ /1517م‌) دوام‌ یافته‌ (نک‍ : ه‍ د، 2 /663؛ نیز ادرنوی‌، 346)، و سبك‌ حاشیه‌نویسی‌ پای‌ گرفته‌ است‌ كه‌ از آن‌ جمله‌ می‌توان‌ به‌ حاشیۀ محمد ابن‌ ابی‌ شریف‌ (د 900 ق‌ / 1495م‌) بر تفسیر بیضاوی‌ (همو، 358) و حاشیۀ رضی‌الدین‌ ابن‌ یوسف‌ مقدسی‌ (اواخر قرن‌ 10- اوایل‌ قرن‌ 11 ق‌) بر تفسیر ابوالسعود (حاجی‌ خلیفه‌، 1 /65-66) اشاره‌ كرد. 

دانش‌ حدیث‌

هم‌زمان‌ با راه‌ یافتن‌ِ اسلام‌ به‌ بیت‌المقدس‌ و حضور شماری‌ از صحابه‌ چون‌ عبادة بن‌ صامت‌ و شداد بن‌ اوس‌ در آن‌ دیار، نخستین‌ زمینه‌ برای‌ نقل‌ حدیث‌ فراهم‌ آمد و حدیثی‌ بومی‌ در سطحی‌ بسیار محدود در آنجا شكل‌ گرفت‌ (ابن‌ سعد، 7 /401؛ حاكم‌، المستدرك‌ ... ، 3 / 399؛ ذهبی‌، الامصار ... ، 159-160). در عصر تابعین‌، كسانی‌ چون‌ رجاء بن‌ حیوه‌، زیادبن‌ ابی‌ سوده‌ و برادرش‌ عثمان‌ و ابن‌ دیلمی‌ از مروجان‌ حدیث‌ در بیت‌المقدس‌ بودند (ابن‌ ابی‌ عاصم‌، 3 / 429؛ حاكم‌، همان‌، 1 /257؛ ابن‌ عساكر، تاریخ‌ ... ، 38 /370؛ مزی‌، 9 /480؛ برای‌ فهرستی‌، نک‍ : علیمی‌، 1 /285 بب‍‌‌ ). 
در سدۀ 2 ق‌ / 8 م‌ نه‌ تنها محافل‌ِ شكل‌ گرفته‌ در بیت‌المقدس‌ توسط میراث‌بران‌ بومیِ آن‌، چون‌ كامل‌ بن‌ سلمه‌ نوادۀ رجاء بن‌ حیوه‌ (ابن‌ ابی‌ حاتم‌، 7 /172) و ابراهیم‌ بن‌ ابی‌ عبله‌ (بخاری‌، 1 /310؛ ذهبی‌، سیر ... ، 6 /323) پی‌ گرفته‌ شد، بلكه‌ این‌ دیار برای‌ محدثان‌ دیگر بومها نیز جاذبه‌ای‌ معنوی‌ یافته‌ بود. برخی‌ از عالمان‌ چون‌ عبدالله‌ بن‌ شوذب‌ بلخی‌ و عثمان‌ پسر عطاء خراسانی‌ در بیت‌المقدس‌ رحل‌ اقامت‌ افكندند (همان‌، 7 /92؛ ابن‌ حجر، تقریب‌ ... ، 385) و برخی‌ دیگر چندی‌ را در آن‌ دیار مجاورت‌ گزیدند؛ از این‌ كسان‌ می‌توان‌ شخصیتهایی‌ از شام‌ و عراق‌ چون‌ سلیم‌ بن‌ عامر حمصی‌ (ابن‌سعد، 7 /464). ابوطاهر موسی‌ بن‌ محمد بلقاوی‌ از شاگردان‌ مالك‌ بن‌ انس‌ و شریك‌ (ذهبی‌، میزان ... ، 4 / 219؛ دلائل‌ ... ، 444)، وكیع‌ بن‌ جراح‌ (ابن‌ حبان‌، 2 /102)، محمد بن‌ عبدالله‌ خلنجی‌ شاگرد ثوری‌ (نسایی‌، 6 /232؛ دارقطنی‌، 4 /193) و جبرون‌ بن‌ حكی‌ افریقی‌ شاگرد سفیان‌ بن‌ عیینه‌ (همو، 4 /145؛ ابن‌ عدی‌، 2 /180) را نام‌ برد. در اواسط این‌ سده‌، كتابی‌ حدیثی‌ از زهری‌، تابعیِ نامدار مدینه‌ در بیت‌المقدس‌ خوانده‌ می‌شده‌ است‌ (حاكم‌، معرفة ... ، 110؛ نیز برای‌ فهرستی‌ از عالمان‌ مسافر، نک‍ : علیمی‌، 1 /292-294). 
سراسر سدۀ 3 و نیمۀ نخست‌ سدۀ 4 ق‌ اوج‌ درخششِ حوزۀ حدیثی‌ بیت‌المقدس‌ بود. بسیاری‌ از شخصیتهایی‌ كه‌ در این‌ سده‌ گردانندگان‌ محافل‌ حدیث‌ بوده‌اند، از بیت‌المقدس‌ و گاه‌ دیگر شهرهای‌ فلسطین‌ برخاسته‌اند. در این‌ زمره‌ می‌توان‌ از كسانی‌ چون‌ ضمرۀ بن‌ حبیب‌ مقدسی‌ (ابن‌ عساكر، همان‌، 16 /427؛ ذهبی‌، میزان‌، 2 /330)، محمد بن‌ عبدالله‌ خزاعی‌ مقدسی‌ (مزی‌، 25 /456؛ ابن‌ حجر، همان‌، 486)، محمد بن‌ نعمان‌ بن‌ بشیر مقدسی‌ (ابن‌ عساكر، همان‌، 56 /129؛ ابن‌ حجر، همان‌، 510)، حماد بن‌ حمید عسقلانی‌ (ابن‌ ابی‌ حاتم‌، 3 /135)، راشد بن‌ سعید مقدسی‌ (همو، 3 /488)، احمد بن‌ مسعود خیاط مقدسی‌ (طبرانی‌، المعجم‌ الصغیر، 1 /10)، هاشم‌ بن‌ یعلی‌ مقدسی‌ (ابن‌ ابی‌ حاتم‌، 9 /106) و عبدالصمد بن‌ محمد عینونی‌ (ضیاء مقدسی‌، 7 /175؛ طبرانی‌، المعجم‌ الاوسط، 5 /108، المعجم‌ الصغیر، 1 /247) یاد كرد. 
در كنار بومیان‌، محدثانِ مهاجر خراسانی‌ نیز استادانی‌ تأثیرگذار بودند كه‌ از آن‌ شمار می‌توان‌ ابراهیم‌ بن‌ محمد فریابی‌ (ابن‌ ابی‌ حاتم‌، 2 /131؛ ابن‌ بابویه‌، 133)، عبیدالله‌ بن‌ محمد بن‌ هارون‌ فریابی‌ (ابن‌ابی‌حاتم‌، 5 /335)، یوسف‌ بن‌ عبدالله‌ خوارزمی‌ (حاكم‌، همان‌، 70)، احمد بن‌ عبید بن‌ اسماعیل‌ فریابی‌ (طبرانی‌، همان‌، 1 /39)، عبدالله‌ بن‌ محمد بن‌ سلم‌ فریابی‌ (د پس‌ از 310 ق‌ / 922م‌) (ابن‌ حبان‌، 8 /317، جم؛ طبرانی‌، همان‌، 1 /215) و زكریا بن‌ یحیى‌ بستی‌ (ابن‌ عدی‌، 4 /188) را نام‌ برد. ابوبكر احمدبن‌ محمد فریابی‌، عالمِ علاقه‌مند به‌ پزشكی‌ كه‌ در 302ق‌ در بیت‌المقدس‌ حدیث‌ می‌گفته‌، و شخصیت‌ او مورد توجه‌ گروههایی‌ از شیعه‌ قرار گرفته‌ است‌ (خصیبی‌، 37؛ دلائل‌، 158) و نیز ابراهیم‌ بن‌ بكر مروزی‌ (حاكم‌، المستدرك‌، 1 /164؛ بیهقی‌، 2 /228؛ سمعانی‌، 42) دست‌ كم‌ بخشی‌ از فعالیت‌ تعلیمی‌ خود را در این‌ شهر انجام‌ داده‌اند. درواقع‌ اهمیت‌ این‌ حوزۀ حدیثی‌ بود كه‌ محدثان‌ كوشا را وامی‌داشت‌ تا از اقصى‌ نقاط جهان‌ اسلام‌ برای‌ كسب‌ حدیث‌ به‌ بیت‌المقدس‌ آیند و چندی‌ را در آنجا به‌ تحصیل‌ بپردازند. از میان‌ این‌ گذركنندگانِ حدیث‌ جو می‌توان‌ نامدارانی‌ چون‌ ابوحاتم‌ رازی‌ و پسرش‌ ابن‌ ابی‌ حاتم‌ (نک‍ : ابن‌ ابی‌ حاتم‌، همانجاها)، احمد بن‌ شعیب‌ نسایی‌ صاحب‌ سنن‌ (نسایی‌، همانجا)، ابن‌ حبان‌ بستی‌ (ابن‌ حبان‌، 2 /103) و ابن‌ عدی‌ جرجانی‌ (ابن‌ عدی‌، همانجا، نیز جم) را برشمرد. 
از اواسط سدۀ 4 ق‌ /10م‌ محافل‌ حدیث‌ به‌تدریج‌ رونق‌ پیشین‌ خود را از دست‌ دادند و در سدۀ 5 ق‌ /11م‌ فعالیت‌ آنها محدودتر شد. از جمله‌ محدثان‌ فعال‌ در بیت‌المقدس‌ در نیمۀ نخست‌ سدۀ 5ق‌، عبدالعزیز بن‌ احمد نصیبی‌ (سمعانی‌، 153) و در نیمۀ دوم‌ ابوبكر طرطوشی‌ و مكی‌ بن‌ عبدالسلام‌ رمیلی‌ (ابن‌ عربی‌، 203-212؛ سبكی‌، 4 /36) و نصربن‌ ابراهیم‌ مقدسی‌ (ابن‌ عساكر، تاریخ‌، 21 /429، جم‍ ؛ سبكی‌، 5 /351) درخور ذكرند. 
استیلای‌ صلیبیان‌ بر بیت‌المقدس‌ در فاصلۀ سالهای‌ 492-642ق‌ / 1099-1244م‌ بی‌تردید صدمه‌ای‌ جدی‌ به‌ حلقه‌های‌ حدیث‌ بیت‌المقدس‌ وارد ساخت‌. در نیمۀ دوم‌ سدۀ 6 و نیمۀ نخست‌ سدۀ 7ق‌، برخی‌ از بزرگانِ اهل‌ حدیث‌ در شام‌ كه‌ عنوان‌ مقدسی‌ داشتند، برخاسته‌ از خاندانهایی‌ بودند كه‌ به‌ ناچار از موطن‌ خود دور می‌زیستند. از آن‌ میان‌، به ‌ویژه‌ باید از عبدالغنی‌ بن‌ عبدالواحد مقدسی‌ (د 600 ق‌ /1204 م‌)، ساكن‌ جماعیل‌ نابلس‌ و ضیاءالدین‌ مقدسی‌، ساكن‌ دمشق‌ (د 643 ق‌) یاد كرد كه‌ آثار پرشماری‌ در حدیث‌ تألیف‌ كرده‌، و از حلقه‌های‌ اتصال‌ اسانید در عصر خود بوده‌اند. در همین‌ دوره‌، همچنین‌ باید از یوسف‌ بن‌ یحیی‌ سلمی‌ مقدسی‌ عالم‌ شافعی‌ نام‌ برد كه‌ كتابی‌ با عنوان‌ عقدالدرر فی‌ اخبار المهدی‌ المنتظر را برپایۀ منابع‌ حدیثی‌ اهل‌ سنت‌ گرد آورده‌، و تألیف‌ آن‌ را در 658ق‌ /1260م‌ به‌ پایان‌ برده‌ است‌ (مقدسی‌، یوسف‌، 413).