بیت المقدس

بخش‌ جدید شهر كه‌ در بیرون‌ از دیوارها، اما در امتداد شهر كهن‌ گسترده‌ شده‌، شامل‌ محله‌های‌ زیستی‌، با خیابانها و شبكۀ ارتباطی‌ نوین‌، فروشگاههای‌ بزرگ‌، بناهای‌ بلند مرتبۀ تجاری‌ و دولتی‌ و چندین‌ نهاد آموزشی‌ است‌ و از جهات‌ مختلف‌ شهری‌ پیشرفته‌ به‌شمار می‌آید. دانشگاه‌ عبری‌ اورشلیم‌، به‌ عنوان‌ اولین‌ نهاد آموزش‌ عالی‌ یهودی‌، در 1925م‌ افتتاح‌ شد. این‌ دانشگاه‌ با بنایی‌ جالب‌ توجه‌، اما ناهمگون‌، بر فراز یكی‌ از قله‌های‌ كوه‌ زیتون‌ قرار دارد («راهنما»، 329؛ آلبرایت‌، 47؛ بریتانیكا، همانجا). 
 از 1354ش‌ /1975م‌ تاكنون‌، بیت‌المقدسِ یكپارچه‌، بزرگ‌ترین‌ شهرِ اسرائیل‌ به‌شمار می‌آید (همانجا). جمعیت‌ این‌ شهر در 25 سال‌ (تا 1980م‌)، حدود 350٪ رشد داشته‌ است‌ (كالك‌، 9). شمار جمعیت‌ شهر در 1370 ش‌ /1991 م‌ حدود 500‘524 نفر بود كه‌ از آن‌ میان‌، حدود 28٪ (300‘146 نفر) عرب‌ بوده‌اند (لندو، 9) كه‌ این‌ شمار، بیانگر بیشترین‌ جمعیت‌ شهرنشین‌ عرب‌ در میان‌ شهرهای‌ سرزمین‌ فلسطین‌ است‌ (همانجا، نیز 54). جمعیت‌ بیت‌المقدس‌ براساس‌ برآورد 1383 ش‌ /2004م‌، 300‘816 نفر است («فرهنگ‌ ... »). 
یهودیان‌ ساكن‌ بیت‌المقدس‌ كه‌ به‌ بیش‌ از 100 زادبوم‌ و فرهنگ‌ متفاوت‌ در سراسر جهان‌ تعلق‌ دارند، غالباً (60٪) از مهاجرانی‌ هستند كه‌ از كشورهای‌ آسیایی‌ و افریقایی‌ آمده‌اند (كالك‌، 6, 9). مسیحیان‌ بیت‌المقدس‌ نیز به‌ فرقه‌ها و مذاهب‌ مختلف‌ تعلق‌ دارند. بیشتر آنان‌ پیرو كلیسای‌ یونانی‌ و یا ارمنی‌ هستند. لاتینیها و پرُتستانها شمار كمتری‌ دارند و بیشتر در دوره‌های‌ اخیر به‌ این‌ شهر وارد شده‌اند. بسیاری‌ دیگر از مسیحیان‌ به‌ فرقه‌ها و یا كلیساهای‌ جهانی‌ تعلق‌ ندارند و غالباً پیرو كلیساهای‌ محلی‌ هستند (همو، 5). بر همین‌ اساس‌، بسیاری‌ از بناهای‌ متعلق‌ به‌ مسیحیان‌ شهر از معماری‌ رایج‌ در سرزمینهای‌ اصلی‌ خود اقتباس‌ كرده‌اند ( بریتانیكا، ذیل‌ اورشلیم‌). وجود كلیسای‌ قیامت‌ را كه‌ در نظر مسیحیان‌ نخستین‌ كلیسای‌ عالم‌ به‌ شمار می‌رود، یكی‌ از انگیزه‌های‌ مهاجرت‌ آنان‌ به‌ این‌ شهر دانسته‌اند (كوری‌، 44). 
بیت‌المقدس‌ كانون‌ اصلی‌ بانكداری‌، امور مالی‌ و بیمۀ كشور به‌شمار می‌رود كه‌ منبع‌ اصلی‌ اشتغال‌ و خدمات‌ عمومی‌ (شامل‌ مشاغل‌ علمی‌ و مذهبی‌) زیر نظر دولت‌ صهیونیستی‌ است‌ ( بریتانیكا، همانجا). مداخلۀ دولت‌ صهیونی‌ در نهادها و تأسیسات‌ اسلامی‌، ازجمله‌ نهاد وقف‌ و مكانهای‌ مقدس‌ شهر پیوسته‌ اعتراض‌ مسلمانان‌ و همچنین‌ همدردی‌ مقامات‌ كلیسای‌ مسیحی‌ ساكن‌ شهر را برانگیخته‌ است‌ (لندو، 28-29). شورای‌ عالی‌ مسلمانان‌ بیت‌المقدس‌، اگرچه‌ توسط دولت‌ صهیونی‌ به‌ رسمیت‌ شناخته‌ نمی‌شود، اما در پیشبرد امور شهر نقش‌ قابل‌ توجهی‌ دارد (كالك‌، 8). 
واحدهای‌ صنعتی‌ سنگین‌ در این‌ شهر به‌ ندرت‌ دیده‌ می‌شود و صنایع‌ سبك‌ بیشتر شامل‌ برش‌ و پرداخت‌ الماس‌ و چاپ‌ و نشر است‌. راههای‌ ارتباطی‌ بیت‌المقدس‌ این‌ شهر را از غرب‌ به‌ فرودگاههای‌ تل‌ ابیب‌ ـ یافو و لود، از شمال‌ به‌ فرودگاه‌ بین‌المللی‌ نابلس‌ و اورشلیم‌، از شرق‌ به‌ عمان‌ ــ پایتخت‌ اردن‌ ــ و از جنوب‌ به‌ بئر شیبا، اریحا و بیت‌ لحم‌ متصل‌ می‌سازند. علاوه‌ بر این‌، خط آهن‌ از بیت‌المقدس‌ به‌ ساحل‌ تل‌ ابیب‌ ـ یافو می‌پیوندد ( بریتانیكا، همانجا). 
انتخاب‌ بیت‌المقدس‌ به‌ عنوان‌ پایتخت‌ اسرائیل‌، از طریق‌ قانونی‌ كه‌ در 1980 م‌ به‌ تصویب‌ (مجلس‌ صهیونیستها) رسید، مورد تأكید دوباره‌ قرار گرفت‌. بیت‌المقدس‌ از ژوئن‌ 1967 پیوسته‌ موضوع‌ منازعه‌ میان‌ اسرائیل‌ و كشورهای‌ عربی‌ بوده‌ است‌ (همانجا). جنبش‌ انتفاضه‌، به‌ویژه‌ در بخش‌ شرقی‌ بیت‌المقدس‌ هواداران‌ قابل‌ توجهی‌ دارد (لندو، 170-171). 

مكانها و جاذبه‌های‌ شهری

بیت‌المقدس‌ شهری‌ بی‌نظیر است‌. از میان‌ بناهای‌ جالب‌ توجه‌ در درون‌ دیوارهای‌ شهر كهن‌، دو دسته‌ به‌ نحو شاخصی‌ بر جای‌ مانده‌اند: نخست‌، مجموعۀ حرم‌ شریف‌ شامل‌ دو مكان‌ از معتبرترین‌ مكانها نزد مسلمانان‌، یعنی‌ مسجد الاقصى و قبةالصخره‌ (مسجد عمر) كه‌ بنایی‌ زیبا و باشكوه‌ است‌ (عثمان‌، 127-128؛ «راهنما»، 328)؛ حرم‌ شریف‌ از مهم‌ترین‌ مكانهای‌ بیت‌المقدس‌ است‌ كه‌ پیروان‌ ادیان‌ گوناگون‌ در آن‌ به‌ عبادت‌ می‌پردازند (دباغ‌، 9(2) / 118- 119) و با ردیف‌ مدارس‌ مذهبی‌ و مقابر خود كه‌ در داخل‌ حصار و دروازه‌ها قرار دارد، از جلوه‌ و ارزش‌ ویژه‌ای‌ برخوردار است‌. البته‌ از (بنای‌) عثمانیه‌ جز ویرانه‌ای‌ بر جای‌ نمانده‌ است‌ (ثوبرون‌، 158). قبةالصخره‌ با گنبد طلایی‌ و كاشیهای‌ آبی‌، سبز و فیروزه‌ای‌ (اشلایفر، 1-2، تصویر مسجد)، در 500 متری‌ جنوبی‌ مسجدالاقصى قرار دارد. بنای‌ آن‌ را خلیفۀ اموی‌، عبدالملك‌ شروع‌ و پسرش‌، ولید به‌ اتمام‌ رسانده‌ كه‌ حاوی‌ آثار بسیاری‌ از دورۀ اسلامی‌ است‌ (دباغ‌، 9(2) /119، 122؛ نیز نک‍ : اشلایفر، همانجا). عبدالملك‌ و پسرش‌ ولید در بیت‌المقدس‌ مساجد، بناها و قصرهای‌ بسیاری‌ برپا كردند و بدین‌ ترتیب‌، این‌ شهر به‌ عنوان‌ یكی‌ از مراكز بزرگ‌ امویان‌ به‌شمار می‌آمد (دباغ‌، 9(2) /123). 
حرم‌ شریف‌ با دیوار شهر كه‌ بخشهای‌ شرقی‌، جنوبی‌ و غربی‌ آن‌ باقی‌ مانده‌، محصور است‌ (عثمان‌، 128). این‌ دیوار توسط سلطان‌ سلیمان‌ در سالهای‌ 1541-1552 م‌ دقیقاً در محل‌ دیوار دورۀ هرود ساخته‌ شده‌ است‌ (كوری‌، 43). طول‌ این‌ دیوار از شمال‌ 930‘3، از شرق‌ 754‘2، از جنوب‌ 245‘3 و از غرب‌ 086‘2 گام‌، و ارتفاع‌ آن‌ میان‌ 38 تا 40 گام‌ است‌ (عزالدین‌، 14). بخش‌ اعظم‌ دیوار غربی‌، مقدس‌ترین‌ محل‌ در آیین‌ یهود (دیوار ندبه‌) به‌شمار می‌رود (عثمان‌، همانجا). 
دومین‌ مجموعه‌ بنای‌ مهم‌ بیت‌المقدس‌، مجموعۀ كلیسای‌ قیامت‌ است‌ كه‌ بخشهایی‌ از آن‌ مربوط به‌ سرآغاز سدۀ 5ق‌ /11م‌ است («راهنما»، همانجا) و از یك‌ كلیسای‌ مدور، همراه‌ با دیرها و كلیساهای‌ كوچك‌ كه‌ آن‌ را احاطه‌ كرده‌اند، تشكیل‌ شده‌ است‌ (كوری‌، همانجا). از دیگر محلهای‌ مقدس‌ بجز دیوار ندبه‌، دروازۀ طلایی‌ در دیوار شرقی‌ حرم‌ شریف‌ است («راهنما»، 327). 
كوه‌ صهیون‌ را مسیحیان‌ سده‌های‌ میانی‌ محل‌ اصلی‌ شهر بیت‌المقدس‌ می‌دانستند كه‌ عیسى (ع‌) بر فراز آن‌ مصلوب‌ شد و دوباره‌ به‌ زندگی‌ بازگشت‌ (كندر، 1-2). كلیسای‌ واقع‌ بر فراز آن‌ درواقع‌ دو كلیساست‌ و آن‌ معبدی‌ است‌ كه‌ كلیسای‌ مریم‌ را در درون‌ خود جای‌ داده‌ است‌ (همو، 2، نیز حاشیۀ 1). كلیسای‌ مریم‌ یا دیر آرامگاه‌ (آرامگاه‌ مریم‌)، در كوه‌ صهیون‌ و در خارج‌ از دیوار امروزی‌ شهر قرار دارد. این‌ دیر در دهۀ نخست‌ سدۀ 20م‌ در زمینی‌ كه‌ قیصر ویلهلم‌ دوم‌ در 1898م‌ از سلطان‌ عثمانی‌ دریافت‌ داشت‌، بنا گردید. حفاریهایی‌ كه‌ پیش‌ از بنای‌ آن‌ دیر صورت‌ گرفته‌، بقایای‌ دو كلیسا را آشكار كرده‌ است‌: كلیسای‌ سانتا ماریا ساخته‌ شده‌ توسط صلیبیون‌ در سدۀ 12م‌ و نیز معبد بزرگ‌ هگیاصیون‌ متعلق‌ به‌ سدۀ 4 و 5 م‌ (ریزنر، 198). صومعۀ ارمنیان‌ نیز بر فراز كوه‌ صهیون‌ در غرب‌ شهر قرار دارد (پریم‌، 102). البته‌ مطالعات‌ باستان‌شناختی‌ نشان‌ داده‌ است‌ كه‌ این‌ كوه‌ غربی‌ (صهیون‌) در دورۀ باستان‌، بخشی‌ از شهر كهن‌ به‌شمار نمی‌آمده‌ است‌ (عثمان‌، 127). 
برخی‌، بقایای‌ كنیسه‌های‌ بازمانده‌ در بیت‌المقدس‌ را به‌ دوره‌های‌ كهن‌ مربوط می‌دانند، حال‌ آنكه‌ كهن‌ترین‌ كنیسه‌های‌ كشف‌ شده‌، مربوط به‌ دورۀ آنتونینها (سدۀ 2 و 3م‌) است‌؛ كنیسه‌های‌ یافت‌ شده‌ در فلسطین‌ اصولاً به‌ دو مرحله‌ تعلق‌ دارند كه‌ دورۀ دوم‌ مربوط به‌ نیمۀ اول‌ سدۀ 4م‌ است‌ (آلبرایت‌، 172). 
مساجد، كنیسه‌ها، كلیساها و بناهایی‌ با سبكهای‌ گوناگون‌ مجموعۀ بی‌نظیر معماری‌ بیت‌المقدس‌ را به‌ نمایش‌ می‌گذارند ( بریتانیكا، همانجا). درگذشته‌، در خیابانی‌ كه‌ به‌ عنوان‌ محور شمالی‌ ـ جنوبی‌ بیت‌المقدس‌، دروازۀ دمشق‌ را به‌ ناحیۀ معبد متصل‌ می‌ساخت‌، معبد ژوپیتر ــ حافظ شهر ــ و در شمال‌ غربی‌ آن‌ معبد ونوس‌ قرار داشت‌ كه‌ بعداً جای‌ خود را به‌ كلیسای‌ قیامت‌ داد. این‌ معابد ظاهراً در دورۀ تسلط مسیحیان‌ ویران‌ شده‌، به‌ نحوی‌ كه‌ اكنون‌ هیچ‌ اثری‌ از آنها برجای‌ نمانده‌ است‌ (آلبرایت‌، 168). مجموعۀ یافته‌های‌ باستان‌شناختی‌ از كاوشهای‌ این‌ منطقه‌ در موزه‌های‌ مختلف‌ نگهداری‌ می‌شود ( بریتانیكا، همانجا). 
روزنامه‌های‌ القدس‌، النهار، الفجر و الشعب‌ نشریه‌های‌ عربی‌ زبانی‌ است‌ كه‌ در بخش‌ شرقی‌ بیت‌المقدس‌ منتشر می‌شوند (لندو، 95-96). هفته‌نامه‌های‌ الندوة، البیادرالسیاسی‌ و المنار نیز در بیت‌المقدس‌ منتشر می‌شوند (همو، 94, 96). 

مآخذ

ابن‌ رسته‌، احمد، الاعلاق‌ النفیسة، به‌ كوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1891 م‌؛ ابوالفدا، تقویم‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ م‌. رنو و دوسلان‌، پاریس‌، 1840م‌؛ اصطخری‌، ابراهیم‌، مسالك‌ و ممالك‌، ترجمۀ كهن‌ فارسی‌، به‌ كوشش‌ ایرج‌ افشار، تهران‌، 1347ش‌؛ امام‌، رشاد، مدینۀالقدس‌ فی‌ العصر الوسیط (1253-1516م‌)، تونس‌، 1396ق‌؛ بستانی‌، بطرس‌، دائرۀالمعارف‌، بیروت‌، 1880م‌؛ حازمی‌، محمد، الاماكن‌، ریاض‌، 1415ق‌؛ حافظ ابرو، عبدالله‌، جغرافیا، به‌ كوشش‌ صادق‌ سجادی‌، تهران‌، 1375ش‌؛ حمدالله‌ مستوفی‌، نزهةالقلوب‌، به‌ كوشش‌ لسترنج‌، لیدن‌، 1331ق‌ /1913م‌؛ دباغ‌، مصطفى مراد، بلادنا فلسطین‌، بیروت‌، 1975م‌؛ عزالدین‌، فاروق‌ محمد، القدس‌، تاریخیاً و جغرافیاً، قاهره‌، 1981م‌؛ عهد عتیق‌؛ قزوینی‌، زكریا، آثار البلاد و اخبارالعباد، بیروت‌، دارصادر؛ محمود، معین‌ احمد، بیت‌المقدس‌، بیروت‌، 1970م‌؛ مسعودی‌، علی‌، التنبیه‌ والاشراف‌، بیروت‌، 1965م‌؛ معجم‌ اللاهوت‌ الكتابی‌، بیروت‌، 1986 م‌؛ موسوعة الكتاب‌ المقدس‌، بیروت‌، 1993 م‌؛ یاقوت‌، بلدان‌؛ نیز: 

Albright, W. F., The Archaeology of Palestine, Beirut, 1977; Ashe, G., The Land and the Book, London, 1965; Britannica, macropaedia, 1978; Conder, C. R., The City of Jerusalem (1220 A. D.), London, 1896; Cury, A. R., Jerusalem, London, 1930; Judaica; Kenyon, K. M., Digging up Jerusalem, London, 1974; Kollek, T., introd. Jerusalem, ed. J. L. Kraemer, New York, 1980; Landau, J. M., The Arab Minority in Israel (1967-1991), Oxford, 1993; The Middle East Intelligence Handbooks, 1943-1946 (Palestine and Transjordan), London, 1987; Osman, A., The House of the Messiah, London, 1992; Prime, W. C., Tent life in the Holy Land, New York, 1857; Riesner, R., «Jesus, the Primitive Community, and the Essene Quarter of Jerusalem», Jesus and the Dead Sea Scrolls by J. H. Charlesworth, New York, 1992; Rogerson, J. & Ph. Davies, The Old Testament World, Cambridge, 1989; Schleifer, A., The Fall of Jerusalem, London, 1972; Shinan, A., «The Many Names of Jerusalem», Jerusalem, ed. L. I. Levine, New York, 1999; Thubron, C., Jerusalem, London, 1969; The World Gazetteer, www.world-gazetteer.com /r /r_il.htm.
عباس‌ سعیدی‌

III. تاریخ‌

الف‌ ـ از آغاز تا فتح‌ اسلامی

بنا بر شواهدِ باستان‌ شناختی‌، سابقۀ حیات‌ بشر در منطقۀ بیت‌المقدس‌ به‌ دورۀ نخست‌ از دوران‌ چهارم‌ زمین‌شناسی‌ باز می‌گردد (آلبرایت‌، 52 ff.). همچنین‌ شواهدی‌ از دورۀ پارینه‌ سنگی‌ در اطراف‌ این‌ ناحیه‌ به‌ دست‌ آمده‌ (كنیون‌، «باستان‌ شناسی‌ ... »، 36)، و نقاط مسكونی‌ باستانی‌ متعددی‌ مربوط به‌ دوره‌های‌ میان‌ سنگی‌ و نوسنگی‌ هم‌ در اینجا شناسایی‌ شده‌ است‌ (فرانكن‌، 25-29). گفته‌اند: در اواخرِ عصر مفرغ‌، بیت‌المقدس‌ به‌ صورتِ دژی‌ بود كه‌ عربهای‌ كوچنده‌ از جزیرۀ العرب‌ در حدود سال‌ 3000ق‌م‌ آن‌ را برآورده‌ بودند (آلبرایت‌، 82). 
از نوشتارهای‌ تل‌ العمارنه‌ و نیز از عهد عتیق‌ می‌توان‌ اطلاعات‌ بیشتری‌ دربارۀ بیت‌المقدسِ اواخر عصر مفرغ‌ به‌ عنوان‌ دولت‌ شهری‌ كنعانی‌ به‌ دست‌ آورد (مثلاً نک‍ : فرانكن‌، 17, 19؛ سفر پیدایش‌، 14: 18) كه‌ با عبرانیان‌ مهاجم‌ در ستیز بودند؛ اما با وجود همۀ فراز و نشیبها، این‌ شهر تا روزگار داوود نبی‌ (ع‌) در دست‌ یبوسیان‌، از كنعانیان‌ باقی‌ ماند (مزامیر داوود، 110: 2؛ رساله‌ به‌ عبرانیان‌، 6:20، 7:1-17؛ هاكس‌، 368- 369). پژوهشهای‌ باستان‌ شناختی‌ نشان‌ می‌دهد كه‌ بیت‌ المقدس‌ در زمان‌ كنعانیان‌ شكلی‌ بیضوی‌ با 4 دروازه‌ در 4 جهت‌ اصلی‌ داشت‌ (فرانكن‌، 37-39). حادثۀ فتح‌ بیت‌المقدس‌ به‌ دست‌ داوود(ع‌) در سدۀ 11ق‌م‌ و انتقال «تابوت‌ عهد» به‌ این‌ شهر، در عهدعتیق‌ (دوم‌ سموئیل‌، 6: 1-2؛ اول‌ تواریخ‌، 15: 25- 29؛ نیز نک‍ : كنیون‌، «كاوش‌ ... »، 41؛ اَش‌، 139-140) آمده‌ است‌. 
بیت‌المقدس‌ به‌ روزگار فرمانروایی‌ حضرت‌ سلیمان‌ (ع‌) توسعۀ بسیار، و نیز موقعیت‌ و اهمیتی‌ خاص‌ یافت‌ (مندنهال‌، 42-43, 56-57؛ كنیون‌، همان‌، 43, 107 ff.؛ اول‌ پادشاهان‌، 10: 17؛ دوم‌ تواریخ‌، 9: 1-12) و از آن‌ پس‌، مركز تحولات‌ بزرگ‌ و كوچك‌ دینی‌ و اجتماعی‌ گردید؛ چنان‌ كه‌ چندبار میان‌ خاندان‌ داوود و شاهان‌ یهود و فرمانروایان‌ آشوری‌ دست‌ به‌ دست‌ شد (هاكس‌، 105، 597؛ اش‌، 190؛ هَلو، 36-37) و سرانجام‌، بابلیان‌ بر آنجا چیره‌ شدند (اش‌، 200؛ كلر، 277؛ هاكس‌، 123). 
در 539 ق‌م‌ كورش‌، شاهنشاه‌ ایران‌ بابل‌ را گشود و یهودیان‌ را از اسارت‌ رهانید و اجازه‌ داد كه‌ بیت‌المقدس‌ و معابد آن‌ را بازسازی‌ كنند. از این‌ پس‌، در تمام‌ دورۀ هخامنشی‌ بیت‌المقدس‌ ایالتی‌ در قلمرو ایران‌ به‌ شمار می‌رفت‌ (بریان‌، 1 /70 بب‍ ، 577- 578، 907؛ داندامایف‌، 84-85، 90 بب‍ ؛ نیز نک‍ : كنیون‌، همان‌، 44). 
مقارن‌ سقوطِ هخامنشیان‌، شهر در زمرۀ متصرفات‌ اسكندر قرار گرفت‌. پس‌ از مرگ‌ او مصریان‌، و آن‌ گاه‌ سلوكیان‌ بر آنجا استیلا یافتند، ولی‌ كوششهای‌ سلوكیان‌ برای‌ ترویجِ فرهنگ‌ یونانی‌ در آنجا توفیق‌ چندانی‌ نداشت‌ (شفر، 28, 35 ff., 44 ff.؛ مندنهال‌، 71 ff.؛ بِوان‌، I /163, II /37, 163؛ كلر، 319؛ اش‌، 246-247). 

در 63ق‌م‌ رومیان‌، و در 40ق‌م‌ پارتیان‌ ایرانی‌ بر بیت‌المقدس‌ مسلط شدند و اندكی‌ بعد هرود به‌ یاری‌ رومیان‌ بر بیت‌ المقدس‌ استیلا یافت‌ (بیوار، 57-58؛ شفر، 81 ff.). حضرت‌ عیسى مسیح‌(ع‌) در دورۀ حكومت‌ هرود زاده‌ شد. از این‌ زمان‌ تا ایام‌ حكومت‌ هرود آگریپا، شهر، به‌ خصوص‌ از نظر دفاعی‌ استحكام‌ یافت‌ و روی‌ به‌ توسعه‌ نهاد، ولی‌ ایجاد ابنیۀ جدید موجب‌ شد كه‌ آثار پیشین‌، مانند معبد سلیمان‌، ازمیان برود (آلبرات،‌ 44, 47, 154-155؛ كنیون‌، همان‌، 43). 
در سالهای‌ 66 و 132 م‌ شورشهایی‌ بزرگ‌ در بیت‌المقدس‌ روی‌ داد كه‌ به‌ شدت‌ از سوی‌ رومیان‌ سركوب‌ شد (تسافریر، 133-134؛ ویلكینسن‌، 90 ff.). سرزمین‌ فلسطین‌ و بیت‌المقدس‌ در 312م‌ به‌ متصرفات‌ قسطنطین‌، امپراتور مسیحی‌ روم‌ افزوده‌ شد (شفر، 176). در این‌ دوره‌ كلیساها و ابنیۀ دینی‌ مسیحی‌ روی‌ به‌ توسعه‌ نهاد و گروههای‌ مسیحی‌ به‌ این‌ شهر كوچیدند و در آنجا اقامت‌ گزیدند (كنیون‌، همان‌، 266؛ ER, VII /12). 
پس‌ از تجزیۀ امپراتوری‌ روم‌، فلسطین‌ در قلمرو دولت‌ بیزانس‌ قرار گرفت‌ (تسافریر، 136؛ شفر، 180). مدتی‌ بعد، در پی‌ شكستِ رومیان‌ از ساسانیان‌، بیت‌المقدس‌ به‌ متصرفات‌ ایران‌ افزوده‌ شد؛ ولی‌ در تحولات‌ نظامی‌ و سیاسیِ بعدی‌، شهر دوباره‌، تا فتحِ آن‌ به‌ دست‌ مسلمانان‌، به‌ دست‌ بیزانسیان‌ افتاد (كریستن‌سن‌، 447؛ نولدكه‌، 431-432). 

مآخذ

بریان‌، پیر، امپراتوری‌ هخامنشی‌، ترجمۀ ناهید فروغان‌، تهران‌، 1381ش‌؛ داندامایف‌، محمد، تاریخ‌ سیاسی‌ هخامنشیان‌، ترجمۀ خشایار بهاری‌، تهران‌، 1381ش‌؛ عهد جدید؛ عهد عتیق‌؛ نولدكه‌، تئودُر، تاریخ‌ ایرانیان‌ و عربها در زمان‌ ساسانیان‌، ترجمۀ عباس‌ زریاب‌، تهران‌، 1358ش‌؛ هاكس‌، جیمز، قاموس‌ كتاب‌ مقدس‌، تهران‌، 1377ش‌؛ نیز: 

Albright, W. F., The Archaeology of Palestine, Beirut, 1977; Ashe, G, The Land and the Book, London, 1965; Bevan, E. R., The House of Seleucus, London, 1902; Bivar, A. D. H., «The Political History of Iran Under the Arsacids», The Cambridge History of Iran, vol. III (1), ed. E. Yarshater, Cambridge, 1983; Christensen, A., L’Iran sous les Sassanides, Copenhagen, 1944; ER; Franken, H. J., «Jerusalem in the Bronze Age», Jerusalem in History, ed. K. J. Asali, New York, 1990; Hallo, W. W., «Jerusalem Under Hezekiah: An Assyrological Perspective», Jerusalem, its Sanctity and Centrality to Judaism, Christianity, and Islam, ed. L. I. Levine, New York, 1999; Keler, W., The Bible as History, London, 1956; Kenyon, K. M. Archaeology in the Holy Land, London, 1965; id, Digging up Jerusalem, London, 1974; Mendenhall, G. E., «Jerusalem from 1000-63 B. C.», Jersalem in History, ed. K. J. Asali, New York, 1990; Schöfer, P., The History of the Jews in the Greco-Roman World, London /New York, 1983; Tsafrir, Y., «Byzantine Jerusalem: The Configuration of a Christian City», Jerusalem, its Sanctity and Centrality to Judaism, Christianity, and Islam, ed. L. I. Levine, New York, 1999; Wilkinson, J., «Jerusalem Under Rome and Byzantium, 63 B. C. - 637 A. D.», Jerusalem in History, ed. K. J. Asali, New York, 1990.
عسكر بهرامی‌