کارنامه فرهنگی جلال ستاری، در گفت‌وگو با ابوالقاسم اسماعیل‌پور

1404/5/14 ۰۹:۲۹

ابوالقاسم اسماعیل‌پور، اسطوره‌شناس برجسته، گفت: جلال ستاری تنها اسطوره‌شناس نبود، بلکه با مطالعات عمیقی که در حوزه رمزپردازی در داستان‌های کهن داشت توانست راهگشای نویسندگان و هنرمندان در خلق آثار ادبی و هنری برجسته باشد. ستاری با مطالعه در رویکردهای نقد اسطوره‌ایِ کهن‌الگویی و نمادشناسانه باعث شد رویکرد جدیدی در نقد ادبی داشته باشیم و می‌توان او را پیشرو در مطالعات نقد اسطوره‌ای در تاریخ نقد ادبی ایران دانست.

ستاری با نقد اسطوره‌ای، رویکرد جدیدی را وارد نقد ادبی ایران کرد

جلال ستاری (۱۴۰۰ - ۱۳۱۰) بی‌شک یکی از پژوهشگران و مترجمان تأثیرگذار بر هنر و ادبیات ایران بود. ترجمه‌ها و کارهای پژوهشی ستاری در زمینه اسطوره‌شناسی و معرفی رویکردهای مدرن در این حوزه، باب نگاه تازه و متفاوت به اسطوره را در ایران گشود و چشم‌اندازی نو را در زمینه درک اسطوره‌ها پدید آورد. نقد ادبی و هنری با نگاه اسطوره‌ای و برپایه کهن‌الگوها دستاوردی بود که با آثار پژوهشگران و مترجمانی چون جلال ستاری در ایران پا گرفت و جا افتاد. حیطه کار فرهنگی ستاری البته به اسطوره‌پژوهی خلاصه نمی‌شود اما معرفی نقد اسطوره‌ای از طریق ترجمه و نشان‌دادن کاربرد آن در تحلیل آثار هنری و ادبی کلاسیک و معاصر ایران، قطعاً مهمترین دستاورد او در حوزه فرهنگ است.

فرارسیدن چهاردهم مرداد، زادروز جلال ستاری، بهانه‌ای شد تا در گفت‌وگو با ابوالقاسم اسماعیل‌پور، که خود از اسطوره‌پژوهان برجسته است، به کارنامه فرهنگی جلال ستاری، به‌ویژه در حوزه اسطوره‌پژوهی، بپردازیم و دستاوردهای او در این حوزه را مرور کنیم.

ترجمه‌ها و تحقیقات جلال ستاری در زمینه اسطوره‌شناسی تا چه اندازه در آشنایی محققان ایرانی با پژوهش‌ها و نظریه‌های اسطوره‌شناختیِ غربی موثر بوده است و وجه تمایز تحقیقات او با تحقیقات دیگر اسطوره‌پژوهان ایرانی چیست؟

ستاری از حدود ۵۰ سال پیش، یعنی از دهه‌های ۵۰ و ۶۰ شمسی، به طور بنیادی مطالعه خود را درباره اساطیر و رویکردهای جدید به اسطوره آغاز کرد. او آثار بسیاری را از پژوهشگران غربی ترجمه کرده است. البته یکی از وجوه مهم کار ستاری که او را از دیگران متمایز کرده آن است که دیگر اسطوره‌شناسان، اغلب تنها درباره مکاتب و اساطیر ایران باستان تحقیق کرده‌اند ولی ستاری علاوه بر پژوهش در اسطوره‌های باستانی، دو دیدگاه جدید را نیز در زمینه اسطوره‌شناسی و نقد اسطوره‌ای ارائه داد که حتی از نظرگاه غربیان پنهان مانده بود.

این دو دیدگاه تازه چه بود؟

ستاری معتقد به بررسی اسطوره‌های زنده بود؛ یعنی اساطیری که در دوران معاصر در ایران و جوامع شرقی و آفریقایی زنده هستند و مردم با آنها زندگی می‌کنند. مانند اسطوره‌های نجات‌بخش و به نوعی همان منجی در آیین‌های مختلف که اسطوره زنده به شمار می‌رود و نیز اسطوره شهید که با اینکه شهادت در تاریخ واقعاً رخ می‌دهد ولی مردم نگاهی مقدس‌گونه و اسطوره‌ای به آن دارند. دیدگاه دوم نیز اعتقاد به وجود اسطوره در هنر و ادبیات ایرانی و بررسی آن در میان آثار عطار، سهروردی و دیگران بوده است. نگاه به این دو دیدگاه خاص و نظریه‌پردازی‌هایی که ستاری داشته ثابت می‌کند که این ادعا که در میان ایرانیان اسطوره‌شناس نمی‌توان یافت اشتباه است. بی‌شک مهرداد بهار و جلال ستاری دو اسطوره‌شناس واقعی و به تمام معنی هستند.

ستاری در حوزه پدیدارشناسی اسطوره صاحب کتاب‌های زیادی بوده است. مطالعات گسترده او چه تاثیری بر نقد ادبی ایران گذاشته است؟

جلال ستاری حدود ۱۰۰ عنوان کتاب تالیف و ترجمه کرده است. عمده فعالیت او در حوزه پدیدارشناسی اسطوره و ترسیم چشم‌انداز اسطوره در حیات ادبی بوده است. تمام مکاتب اسطوره‌ای جهان را می‌شناخته و در حوزه‌های روانکاوی اسطوره و جامعه‌شناسی اسطوره صاحبنظر بوده است. او تنها اسطوره‌شناس نبود، بلکه با مطالعات عمیقی که در حوزه رمزپردازی در داستان‌های کهن داشت توانست راهگشای نویسندگان و هنرمندان در خلق آثار ادبی و هنری برجسته باشد. ستاری با مطالعه در رویکردهای نقد اسطوره‌ایِ کهن‌الگویی و نمادشناسانه باعث شد رویکرد جدیدی در نقد ادبی داشته باشیم و می‌توان او را پیشرو در مطالعات نقد اسطوره‌ای در تاریخ نقد ادبی ایران دانست.

یکی از ویژگی‌های کار جلال ستاری نقد و تحلیل هنر و ادبیات معاصر ایران با رویکرد اسطوره‌ای بود. از نمودهای این جنبه از کار او می‌توان به کتاب‌های «بازتاب اسطوره در بوف کور»، «اسطوره تهران» و «تهران در قاب شعر» اشاره کرد. لطفاً درباره این جنبه از کار ستاری نیز توضیح دهید.

نقد اسطوره‌ای تنها به اساطیر باستان اختصاص ندارد و هر اثر ادبی و هنری را که نمادپردازانه و دارای روایت باشد در بردارد، چراکه این موارد اسطوره‌های عصر جدید هستند و در ادبیات و انواع هنرها تجلی دارند. نقد اسطوره‌ای به نحوه اسطوره‌پردازی پسامدرن می‌پردازد. به عنوان نمونه می‌توان از «بوف کور» صادق هدایت به عنوان شاهکاری که قابلیت نقد اسطوره‌ای دارد یاد کرد چراکه مملو از نمادهای کهن است.

ستاری تا چه اندازه توانسته فاصله میان سطح مطالعات اسطوره‌شناسی در ایران با مطالعات غربی در این زمینه را پرکند؟

درست است که مطالعات اسطوره‌شناسی در غرب سابقه ۲۰۰ ساله دارد و ما کمی از قافله عقب مانده‌ایم ولی پژوهشگرانی چون ستاری باعث شده‌اند شاهد تحولات مثبتی در این زمینه باشیم. استاد ستاری دو راه پیش پای هنرمندان و نویسندگان ایرانی باز کرد؛ یکی اینکه به آنها کمک کرد اسطوره‌های وطنی را بشناسند و آنها را در آثار مدرن و پسامدرن به کار ببرند. بسیاری از نویسندگان ما نظریه‌های غربی را می‌شناسند ولی به اسطوره‌های ایران کم‌توجه هستند. دستاورد دیگر ستاری برای هنرمندان و نویسندگان ایرانی این بود که به آنها آموخت رویکردهای جدید نقد در غرب را بشناسند.

ستاری پژوهش در زمینه ادبیات کلاسیک ایران را هم در کارنامه کاری خود دارد. از میان این پژوهش‌ها کدام‌ها از هم مهمتر است؟

در این زمینه می‌توان به کتاب «افسون شهرزاد» اشاره کرد که درباره «هزارویکشب» است. او همچنین کتاب‌های بسیاری در حوزه اسطوره‌شناسی ادبیات کهن در آثار شاعران و نویسندگان مختلف نوشته که از جمله آنها می‌توان به مطالعاتش در حکایات عطار و سهروردی اشاره کرد.

شما از دوستان نزدیک جلال ستاری بودید. آیا خاطره‌ای از او دارید که بخواهید در اینجا نقل کنید؟

من به مدت سه ماه، هر شب همصحبت ستاری بودم که حاصل آن گفت‌وگوها را در کتاب «اسطوره و نماد در ادبیات و هنر» گرد آورده‌ام. در یکی از شب‌ها به من گفت: «اگر می‌خواهی نویسنده بشوی باید نوشته‌هایت را دور بریزی و از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب ایران را زیرورو کنی تا بدانی در چه جامعه‌ای هستی.» و به عنوان نمونه اشاره کرد که ماه‌ها با شتر در کویر بوده و از نزدیک زندگی ساکنان آن منطقه را دیده است.

از میان آثار بسیار ستاری کدام‌ها را بیشتر دوست دارید؟

اول از همه کتاب «اسطوره در جهان امروز» به دلیل جامعیت و به‌روز بودن مطالب آن و دیگر «افسون شهرزاد» به دلیل پرداختن زیبا و جامع به نمادها و اسطوره‌ها در حکایات کهن ایرانی را بیشتر دوست دارم و خواندنشان را توصیه می‌کنم.

منبع: ایبنا