زنجانی، آیت الله سید رضا

زَنْجانی، آیت ‎الله سید رضا (1282-1362 ش/ 1903-1983 م)، روحانی مبارز، از پشتیبانان دولت ملی و از بنیادگذاران نهضت مقاومت ملی. نام خانوادگی‌اش به‌صورتهای فرید زنجانی و موسوی زنجانی هم ضبط شده است. در برخی منابع، اطلاعات مربوط به او را با برادرش، ابوالفضل زنجانی (ه‍ م) خلط کرده‌اند (برای نمونه، نک‍ : طیرانی، 27؛ زنجانی، ابوالفضل، سراسر مقاله).
پدرش، سید محمد، از مجتهدان بنام آذربایجان و زنجان، و از شـاگردان آخوند خراسـانی و عبدالله مـازندرانی ــ هـر دو از بزرگ‌ترین مراجع تقلید در نجـف ــ بود. او پس از بـازگشت به زنجـان، حوزۀ علمیـه‌ای در آنجـا بنیاد نهـاد و در جریـان جنبـش مشروطیت (1324 ق/ 1906 م)، افزون‌بر رهبری فعالان سیاسی این شهر، از مشروطه‌خواهان حمایت مالی ‌کرد (شاه‌حسینی، «می‌گفت ... »، 99؛ خان‌محمدی، 8).
زنجانی تحصیلات مقدمات و سطح را در زادگاهش زنجان گذراند و پس‌ از آن، به تشویق پدرش به قم رفت. شیخ عبدالکریم حـائری (ه‍ م) به‌ اعتبـار پدر زنجانی، به وی توجه خـاص داشت؛ تاآنجاکه او را در امور حوزۀ علمیۀ قم دستیار خود قرار داد. یک سال پس از مرگ شیخ عبدالکریم، زنجانی در 1316 ش، به زادگاهش بازگشت و به تدریس مشغول شد (طیرانی، 17؛ شاه‌حسینی، همانجا).
مقارن وقایع آذربایجان (1324-1325 ش/ 1945-1946 م)، زنجانی پای به عرصۀ سیاسی نهاد؛ با سخنرانی و حتى شرکت در اقدامات نظامی، با نفوذ فرقۀ دموکرات آذربایجان (ه‍ م) در زنجان به مقابله پرداخت؛ اما سرانجام، به‌سبب فشار اعضای فرقه، ‌ناچار زنجان را ترک کرد و در تهران سکونت گزید. در تهرانْ به عضویت اتحادیۀ مسلمین (تأسیس: 1324 ش) درآمد که مهدی سراج انصاری (1275-1340 ش) آن را بنیاد نهاده بود و در عرصۀ مطبوعاتی، مذهبی و سیاسی فعالیت می‌کرد (طیرانی، 18؛ برای آگاهی از اقدامات اتحادیۀ مسلمین، نک‍ : جعفریان، جریانهـا ... ، 64-84). او در تهران، در پی آن بود که برای مقابله با فرقۀ دموکرات تشکلی چریکی فراهم آورد و بدین منظور با آذربایجانیهای مقیم پایتخت به گفت‌وگو پرداخت؛ اما با شکست فرقه، این اقدام منتفی شد. پس از پایان‌یافتن غائلۀ آذربایجان در آذر 1325، شاه با جمعی از روحانیان ازجمله با زنجانی دیدار، و به‌سبب فعالیتهایشان در برابر فرقۀ دموکرات، از آنان تشکر کرد؛ هرچند با بی‌اعتنایی زنجانی روبه‌رو شد. مدتی بعد در همان سال، زنجانی از سوی اتحادیۀ مسلمین مأموریت یافت تا همراه آیت‌الله سید محمود طالقانی برای بررسی آنچه سلطۀ فرقۀ دموکرات پدید آورده بود، به زنجان برود (طیرانی، 18- 19؛ شاه‌حسینی، همان، 99-100؛ ملایی، 73).
فعالیتهـای مذهبی ـ سیـاسی زنجانی سبـب شد تـا شمـاری از روحانیان او را برای شرکت در انتخابات دورۀ شانزدهم مجلس شورای ملی ( 1328-1330 ش/ 1950-1951 م) نامزد کنند؛ اما رأی کافی به دست نیاورد و به مجلس راه نیافت (طیرانی، 19). با آغاز کار مجلس و طرح مسئلۀ قراردادهای نفت، زنجانی به صف هواداران دکتر محمد مصدق (ه‍ م)، رئیس کمیسیون مخصوص نفت، پیوست و در اواخر دهۀ 1320 ش، همراه شماری از روحانیان طرف‌دار نهضت ملی‌شدن صنعت نفت، ازجمله سید علی رضوی قمی، پیش‌نماز مسجد آذربایجانیها، هیئت علمیۀ تهران را بنیاد نهاد. این هیئت را می‌توان از جملۀ آن دسته از تشکلهای فعال روحانیت دانست که به مناسبتهای مختلف سیاسی، مذهبی و اجتماعی اعلامیه می‌داد و هدفش پشتیبانی از دکتر مصدق و نهضت ملی بود. این تشکل اندک‌اندک چنان اعتباری یافت که دکتر مصدق برای جلوگیری از تسلط نمایندگان حزب تودۀ ایران در شانزدهمین دورۀ مجلس شورای ملی، از آن یاری گرفت (شاه‌حسینی، «خاطرات»، 297، «گفت‌وگو»، 97- 98، «می‌گفت»، 99؛ طیرانی، 19-20؛ جعفریان، همان، 132، برای آگاهی از نام دیگر اعضا، نک‍ : همانجا، حاشیۀ 2). با تشکیل جبهۀ ملی ایران در 1328 ش، هیئت علمیه به آن پیوست و حتێ پس از جدایی آیت‌الله کاشانی (ه‍ م) از دکتر مصدق و تـا کودتای 28 مرداد 1332، که فعالیت این جبهه ممنوع اعلام شد، همچنان، در کنار دکتر مصدق ایستاد (آذرنگ، 156؛ حجازی، 144؛ موسوی، 18).
زنجانی چند روز پس از کودتا، در اعلامیه‌ای با عنوان «نهضت ادامه دارد»، هستۀ نخستین نهضت مقاومت ملی را همراه رحیم عطایی، ناصر صدرالحفاظی، بازرگان، بختیار، عباس رادنیا، و برادرش ابوالفضل زنجانی بنیاد نهاد؛ سپس، در ادامه، آیت‌الله سید محمود طالقانی، احمد زیرک‌زاده (ه‍‌ م‌م)، مهدی بازرگان (ذیل)، یدالله سحابی(ه‍ م)، حسین شـاه‌حسینی و شماری دیگر هم بـه آن پیوستند (زنجانی، رضا، نامه‌ها، 41، 43؛ بازرگان، 1/ 306-307؛ کاتوزیان، 380؛ ملایی، 99؛ نوذری،66). خط‌مشی این نهضت عبارت بود از: 1. ادامۀ نهضت و اعادۀ استقلال و حکومت ملی؛ 2. مبارزه برضد هرگونه استعمار خارجی اعم از سرخ و سیاه؛ 3. مبارزه برضد حکومتهای دست‌نشاندۀ خارجی و عمال فساد (بازرگان، 1/ 307).
نهضت در ادامه با بررسی نقاط قوت و ضعف جبهۀ ملی، این هدفها را اعلام کرد: 1. جمع‌آوری و تمرکز نیروهای پراکندۀ ملی؛ 2. مقابله با کوششهای رژیم کودتا در سرکوب ساختار مقاومت مردم و افشاکردن توطئه‌های حکومت؛ 3. مقابله با تبلیغات گستردۀ رژیم کودتا در نشان‌دادن کودتا به‌منزلۀ قیام ملی؛ 4. خنثى‌کردن کوششهای دولت کودتا در اعطای امتیاز به شرکتهای انگلیسی و آمریکایی و تصویب قرارداد امتیاز کنسرسیوم در مجلسین از طریق تظاهرات و اعتصاب و پخش اعلامیه و نامۀ سرگشاده به نمایندگان مجلس؛ 5. کوشش در بی‌اثرکردن تبلیغات دولتهای انگلیس و آمریکا برای مشروع جلوه‌دادن کودتا در فضای بین‌المللی. نشریۀ راه مصدق سخن‌گوی نهضت بود که انتشار مرتب و متناوب آن از 1332 تا 1340 ش ادامه داشت و عزت‌الله سحابی و احمد توانگر مسئول پخش آن بودند (همو، 1/ 308؛ سحابی، 25).
در 16 مهرماه 1332، زنجانی تعطیل عمومی اعلام کرد که به تظاهرات انجامید و در پی آن، برای چند روز بازداشت شد؛ اما گویا با وساطت آیت‌الله بروجردی او را آزاد کردند. پس از آزادی از زندان، در 20 آبان همان سال، به دعوت او بازار تهران تعطیل، و تظاهراتی بر پا شد که واکنش سخت حکومت را در برابر بازاریان در پی داشت (زنجانی، رضا، «گفت‌وگو»، 11، نامه‌ها، 31-33، 40- 41؛ شاه‌حسینی، «می‌گفت»، 101؛ بازرگان، 1/ 312؛ قس: سحابی، 23-24، که 20 مهر و 21 آبان آورده است).
در اسفند 1332، در آستانۀ انتخابات دورۀ هجدهم مجلس شورای ملی (27 اسفند 1332-26 فروردین 1335)، زنجانی برای شناسایی نامزدهای نهضت مقاومت، با جمعی از طرف‌داران نهضت ملی، جمعیت تأمین آزادی انتخابات را بنیاد نهاد و همراه چند تن در نامه‌ای سرگشاده از مردم خواست تا به نامزدهای نهضت مقاومت رأی دهند. در روز انتخابات، او و جمعی از روحانیان، کاروانی تشکیل دادند و به پای صندوقهای رأی رفتند که به بازداشت وی در اواخر اسفند همین سال انجامید (زنجانی، رضا، «گفت‌وگو»، همانجا؛ بازرگان، 1/ 319؛ یوسفی، 1(1)/ 211؛ طیرانی، 21-22).
زنجانی پس از آزادی، برگزاری جلسات هیئت علمیه را پی گرفت و در 1333 ش، در سالگرد شهدای سی‌ام تیر، اعلامیه‌ای با امضای شخصی برای تعطیل عمومی صادر کرد که باز هم به بازداشت وی انجامید. در زندان، با دکترحسین فاطمی (ه‍ م)، وزیر امور خارجۀ دولت مصدق ــ که او هم زندانی بود ــ پنهانی مکاتبه می‌کرد (زنجانی، رضا، نامه‌ها، 43-44).
پس از انتخابات دورۀ هجدهم (1331-1335 ش/ 1952-1956 م)، نخستین اقدام سپهبـد فضل‌الله زاهدی (ه‍ م)، نخسـت‎وزیر وقـت، تصویب لایحۀ قرارداد کنسرسیوم نفت بود. نهضت مقاومت در صدد مخالفت با آن برآمد و با انتشار 3 نشریه، مطامح کنسرسیوم را فاش کرد. همچنین، جمعی از شخصیتهای سیاسی، دانشگاهی و روحانی، ازجمله زنجانی، در نامه‌ای سرگشاده به نمایندگان مجلس شورای ملی و سنا، پیامدهای ناگوار تصویب قرارداد را یادآوری کردند؛ اما به‌رغم این اعتراضها، قرارداد در 1333 ش تصویب شد. از این زمان، اختلاف‌نظر میان سران نهضت مقاومت ملی، ازجمله زنجانی و رهبران احزاب و گروههای وابسته، دربارۀ آیندۀ نهضت و ترکیب سازمانی، اندک‌اندک بالا گرفت؛ زیرا زنجانی و شماری دیگر از اعضای نهضت، حکومت را فاقد مشروعیت می‌دانستند. سرانجام، این اختلافات به جدایی حزب ایران از نهضت انجامید (بازرگان، 1/ 322-324؛ نجاتی، 1/ 122).
حکومت کودتا می‌کوشید با طرح مسائلی، هواداران نهضت را از پیگیری هدفهای خود بازدارد و نهضت در 1334 ش، در باب سیاستهای حکومت کودتا اعلامیه‌ای با عنوان «در مقابل این توطئه بیدار باشیم»، منتشر کرد. در پی آن، سران حزب، ازجمله زنجانی، دستگیر و زندانی شدند (بازرگان، 1/ 328-330، برای آگاهی از متن اعلامیه، نک‍ : همانجا؛ نجاتی، 1/ 123-124). در 1336 ش، در پی انعقاد قرارداد دولت با شرکت نفتی ایتالیایی آجیپ، نهضت مقاومت جزوه‌ای 24صفحه‌ای با عنوان «نفت» در تشریح ماهیت این قرارداد منتشر کرد که بازتاب بین‌المللی یافت و بر اثر آن، زنجانی و دیگر رهبران و فعالان نهضت دستگیر شدند. در این نوبت، زنجانی را ناچار کردند بین تبعید به نجف یا شهری در ایران، یکی را انتخاب کند و او تبعید به طارم علیا، در اطراف زنجان، را برگزید (بازرگان، 1/ 333- 334؛ شاه‌حسینی، «می‌گفت»، 99-100؛ یوسفی، 1(1)/ 244-246).
فعالیت نهضت مقاومت در فاصلۀ سالهای 1336- 1339 ش، چشمگیر نبود و عمدۀ فعالیت زنجانی سخنرانیهای مذهبی ـ سیاسی در مساجد تهران همراه دیگر روحانیان، ازجمله رضوی قمی بود (نجاتی، 1/ 127؛ یوسفی، 1(1)/ 317). در اواخر سال 1338 ش، در دورۀ نخست‌وزیری منوچهر اقبال (1336- 1339 ش/ 1957-1960 م) و وعدۀ او برای برگزاری انتخابات آزاد، رهبران نهضت مقاومت، ازجمله زنجانی، بازرگان، سحابی و طالقانی و دیگر احزاب و گروههای ملی‎گرا، جداگانه یا به‌اتفاق، در نشستهایی گفت‌و‌گو کردند تا تشکلی سیاسی و منسجم و متحد از همۀ نیروهای ملی شکل گیرد. چون سرانجام در 1339 ش، جبهۀ ملی دوم شکل گرفت، بنابر برخی مآخذ، زنجانی به عضویت آن درآمد (نک‍ : نجاتی، 1/ 145- 146؛ طیرانی، 22-23).
در سال 1340 ش، با تشکیل دولت علی امینی (1340-1341 ش/ 1961-1962 م) که بر اثر آن، فضای سیاسی کشور اندکی باز شد، زنجانی همراه آیت‌الله طالقانی و چند تن از روحانیان، جلسات هیئت علمیۀ تهران را برگزار کردند و جمعیت آزادی ایران را بنیاد نهادند و جلساتی هم با حضور دانشجویان و بازاریان در مسجد هدایت تهران برگزار شد (یاران ... ، 29(1)/ 30، 41؛ جعفریان، حاج‌ مهدی ... ، 67، برای آگاهی از نام دیگر روحانیان، نک‍ : همانجا).
با تشکیل نهضت آزادی ایران در 1340 ش/ 1961 م، هرچند زنجانی با آن موافقت داشت، خود به عضویت نهضت درنیامد؛ البته در پیامی، این تشکل جدید را تأیید، و کوشش در راه برپایی جامعۀ زنده و معنابخشیدن به حکومت عدل و قانون را به رهبران آن توصیه کرد (صفحاتی ... ، 9(1)/ 50-51؛ ملایی، 129). از 1341 ش، جلساتی با حضور آیت‌الله طالقانی و بازرگان، از رهبران نهضت آزادی، در منزل زنجانی تشکیل می‌شد. در 1342 ش و به مناسبت رویداد 15 خرداد آن سال، متن اعلامیۀ آیت‌الله سید هادی میلانی، مرجع تقلید مقیم مشهد، به توصیۀ زنجانی در مسجد حاج سید عزیزالله تهران، به اطلاع حاضران رسید که به تعطیلی بازار، و سپس یورش مأموان به مردم و بازاریان انجامید (یاران، 29(1)/ 236؛ یوسفی، 1(1)/ 318).
پس از بروز اختلاف نظر میان سران جبهۀ ملی دوم و به دنبال واقعۀ 15 خرداد 1342، چند تن از اعضای جبهۀ ملی از زنجانی خواستند با توجه ‌به وجهۀ ملی ـ مذهبی و سیاسی‌اش، رهبری مبارزه را بر عهده گیرد. زنجانی این پیشنهاد را نپذیرفت و از ایشان خواست به دنبال رهبر نباشند و به آنها توصیه کرد مبارزۀ مخفیانه کنند (جبهه ... ، 1/ 193-194).
زنجانی در اوایل دهۀ 1340 ش، بار دیگر دستگیر و زندانی شد (ملکی، 251). بنـابر گفتۀ خودش، مخفیانه بـا دکتر مصدق ــ کـه در احمدآبـاد در تبعید به سر می‌برد ــ مکاتبه داشت و زمـانی‌که دکتر مصدق در 1345 ش درگذشت، بر جنازه‌اش نماز گزارد. سال بعد، او را بازداشت و به وی تکلیف کردند از تهران خارج شود. زنجانی به مدت یک‌ سال و نیم در حصر خانگی در زنجان به سر برد (زنجانی، رضا، «رژیم ... »، 4؛ بازرگان، 2/ 152؛ شاه‌حسینی، «می‌گفت»، 100).
پس از 1355 ش که تحرکات سیاسی جدیدی آغاز شد، برخی زنجانی را از اعضای جمعیت دفاع از آزادی و حقوق بشر دانسته‌اند که در آذر 1356 تشکیل شد (طیرانی، 27)؛ اما در منابع کتبی منتشرشده نام زنجانی در شمار اعضای جمعیت دیده نمی‌شود (برای آگاهی از نام و سمت اعضا، نک‍ : صفحاتی، 9(2)/ 71-83؛ آموزگار، 516-517؛ سفری، 3/ 595).
زنجانی اصولاً با تصدی روحانیت در امور دولتی موافق نبود و پس از پیروزی انقلاب، به دلایلی که به گونه‎های مختلف تفسیر شده است، خاموشی گزید و جز با شماری از خواص، دیدارهای عمومی نداشت، هرچند به گفتۀ خودش، قرار بود حزبی تأسیس کند و به فعالیت سیاسی ادامه دهد (نک‍ : زنجانی، رضا، همانجا؛ شاه‌حسینی، هفتاد ... ، 1/ 563). شاید مهم‌ترین اقدام او برپایی تظاهراتی وسیع در سالگرد قیام 30 تیر، در 1358 ش، در میدان بهارستان بود (طیرانی، 28). 
 زنجانی پس از تحمل دوره‌ای بیماری در تهران درگذشت و پیکرش در حرم حضرت معصومه (ع) به خاک سپرده شد. او از عواید املاک موروثی‌ خود در زنجان برخوردار بود و وجوه شرعی‌ دریافتی را صرف خانوادۀ زندانیان سیاسی یا شهدای مبارز سیاسی می‌کرد (شاه‌حسینی، همان، 1/ 567؛ صدر، 597). در 1388 ش، امیر (بهروز) طیرانی مجموعۀ نامه‌ها و اسناد زنجانی را جمع‌آوری، و همراه شرحی مختصر از زندگی وی چاپ کرد (نک‍ : مآخذ).

مآخذ

آذرنگ، عبدالحسین، «جبهۀ ملی ایران»، بخارا، تهران، 1384 ش، شم‍ 44؛ آموزگار، جهانگیر، فرازوفرود دودمان پهلوی، ترجمۀ اردشیر لطفعلیان، تهران، 1375 ش؛ بازرگان، مهدی، خاطرات، به کوشش غلامرضا نجاتی، تهران، 1375-1377 ش؛ جبهۀ ملی به روایت اسناد ساواک، تهران، 1379 ش؛ جعفریان، رسول، جریانهـا و سازمانهای مذهبـی ـ سیـاسی ایران از روی‌کارآمدن محمدرضا شاه تـا پیروزی انقلاب اسلامی (1320-1357 ش)، تهران، 1390 ش؛ همو، حاج مهدی سراج انصاری، ستاره‌ای درخشان در عرصۀ مطبوعات دینی، قم، 1382 ش؛ حجازی، مسعود، رویدادها و داوری: 1329- 1339، تهران، 1375 ش؛ خان‌محمدی، یوسف، «نظام سیاسی مطلوب و نامطلوب در قرآن براساس تفسیر سید ابوالفضل زنجانی (1279-1371)»، علـوم سیـاسی، قم، 1394 ش، شم‍ 71؛ زنجـانی، ابوالفضـل، «گفت‌وگـو»، به کوشش احمد صدر حاج سیدجوادی، کلک، تهران، 1374 ش، شم‍ 67؛ زنجـانی، رضا، «رژیم شاه از جنازۀ مصدق هم می‌ترسید»، اطلاعات، تهران، 1357 ش، شم‍ 799‘15؛ همو، «گفت‌وگو»، تداوم حیات سیاسی در اختنـاق، به کوشش وحیـد میرزاده، تهران، 1379 ش؛ همو، نامه‌ها، به کوشش امیر (بهروز) طیرانی، تهران، 1388 ش؛ سحابی، عزت‌الله، «گفت‌وگو»، تداوم ... (نک‍ : هم‍ ، زنجانی، رضا)؛ سفری، محمدعلی، قلم و سیاست، تهران، 1377 ش؛ شاه‌حسینی، حسین، «خاطرات»، تـاریخ معـاصر ایران، مصاحبه بـا علی ابوالحسنی (منذر)، تهران، 1380 ش، شم‍ 17؛ همـو، «گفت‌وگو»، تداوم ... (نک‍ ‍: هم‍ ، زنجانی، رضا)؛ همو، «می‌گفت تنها می‌شود با امثال بازرگان کار کرد»، مصاحبه با علی‌اشرف فتحی، مهرنامه، تهران، 1392 ش، شم‍ 31؛ همو، هفتاد سال پایداری، به کوشش امیر (بهروز) طیرانی، تهران، 1394 ش؛ صدر حاج‌سیدجوادی، احمد، «نگاهی به زندگی آیت‌الله زنجانی»، کلک، تهران، 1374 ش، شم‍ 71-72؛ صفحـاتی از تـاریخ معـاصر ایران: اسنـاد نهضت آزادی ایـران، تهـران، 1362 ش؛ طیرانی، امیر (بهروز)، «زندگی‌نـامه»، نامه‌ها (نک‍ : هم‍ ، زنجـانی، رضا)؛ کاتوزیان، همایون، مصدق و نبرد قدرت در ایران، ترجمۀ احمد تدین، تهران، 1372 ش؛ ملایی توانی، علیرضا، زندگی‌نامۀ سیاسی آیت‌الله طالقانی، تهران، 1388 ش؛ ملکی، خلیل، نامه‌ها، به کوشش امیر پیشداد و محمدعلی همایون کاتوزیان، تهران، 1381 ش؛ موسوی زنجانی، بهیّه، «آیت‌الله زنجانی، مردی همیشه در کارزار»، ایران فردا، تهران، 1378 ش، شم‍ 66؛ نجاتی، غلامرضا، تاریخ بیست‌وپنج‌سالۀ ایران، تهران، 1371 ش؛ نوذری، عزت‌الله، تاریخ احزاب سیاسی در ایران، شیراز، 1387 ش؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک: آیت‌الله سید محمود طالقانی، تهران، 1381 ش؛ یوسفـی اشکـوری، حسـن، در تکاپـوی آزادی، تهـران، 1376 ش.

لیلا مرادی