امامزاده حسن، بقعه

امامزاده حسن، بقعه \boqʾe-ye emām-zāde hasan\، بقعه‌ای واقع در خیابان امین‌الملک، محلۀ امامزاده حسن در منطقۀ 17 شهرداری تهران.
بقعۀ این امامزاده از شمال به خیابان امین‌الملک یا خیابان امامزاده حسن، و از جنوب به خط راه‌آهن تهران ـ تبریز متصل می‌شود و از شرق و غرب نیز با اماکن مسکونی و تجاری همجوار است. این بقعه با داشتن مساحتی نسبتاً زیاد، از زیارتگاههای مهم تهران به شمار می‌آید. قرارگرفتن این زیارتگاه در منطقه‌ای پرازدحام با موقعیت تجاری، سبب رونق هرچه بیشتر این منطقه شده است؛ به‌طوری‌که خیابان امین‌الملک به خیابان امامزاده حسن شهرت یافته است. این امامزاده امروزه توسط ادارۀ اوقاف و امور خیریۀ شمال و غرب تهران مدیریت می‌شود (حبیبی، 1/ 111).

 منابع موجود، جملگی نسبت امامزاده حسن را به امام حسن مجتبى (ع) می‌رسانند، اما دراین‌باره روایات متعددی گفته شده است. در زیارت‌نامۀ امامزاده حسن، نسب او این‌گونه آمده است: «السید الجلیل حسن ابن‌عبدالله ابن‌الحسن ابن‌جعفر ابن‌هارون ابن‌اسحق ابن‌الحسن ابن‌زیدالحسن المجتبى» (همانجا). اما از دیرباز، روایتی وجود داشته است که بنابر آن، امامزاده حسن را با حسن مثنى، فرزند امام حسن مجتبى (ع)، یکی می‌پنداشته‌اند. حمدالله مستوفی در سدۀ 8 ق/ 14 م، ضمن برشمردن روستاهای ناحیۀ غار، از «مشهد امامزاده حسن» به‌عنوان یکی از روستاهای بزرگ آن ناحیه یاد کرده، و بنابه نوشتۀ او، امامزاده حسن فرزند امام حسن مجتبى (ع)، یا همان حسن مثنى بوده است (ص 54). اما این روایت بـا مستندات تـاریخی همخـوانی ندارد (نک‍ : دنبالۀ مقاله).
بنابه نوشتۀ شریف رازی، امامزاده حسن، از فرزندان حضرت حسن‌الامیر بن زید بن الحسن مذکور، و از پسرعموهای حضرت عبدالعظیم حسنی بوده است (ص 453-454). محمدباقر کجوری نیز در کتاب جنة النعیم، این نسبت را تأیید می‌کند و می‌افزاید: حسن امیر از 6 پشت، به حسن بن زید و از 8 پشت، به امام حسن مجتبى (ع) بازمی‌گردد. همچنین بنابه نوشتۀ او، اینکه برخی امامزاده حسن را حسن مثنى دانسته‌اند، اشتباه است، چراکه حسن مثنى هیچ‌گاه به ری سفر نکرده است؛ او در واقعۀ کربلا حاضر، و در جنگْ زخم برداشته بوده است و پس از معالجه در کوفه، به مدینه بازگشت و در همان‌جا نیز درگذشت (ص 106-107).

تاریخچه

دربارۀ احوالات و زندگی امامزاده حسن آگاهی چندانی در دست نیست. اما بنابر روایتهای موجود، امامزاده حسن دارای فرزندی خردسال به نام احمد بود که در مهاجرت به ایران، توسط اشرار کشته شد. در حال حاضر نیز مزار امامزاده احمد در جوار مزار پدرش امامزاده حسن، قرار دارد. در گذشته، شرح ماجرای آمدن امامزاده حسن و فرزندش شاهزاده احمد به شهرری، و نحوۀ شهادتشان، در لوحه‌ای کاغذی مشتمل بر 52 بیت شعر، در گوشه‌ای از رواق بقعه نصب شده بود. این اشعار را آقا میرزا ‌یحیى، ناظم‌التولیۀ آستانۀ امامزاده حسن، سروده بود که خلاصۀ مضمون آن بدین صورت بوده است: «وقتی عبدالملک فرمان داد که آل حیدر را بی‌دریغ از دم تیغ بگذرانند، عرصه بر آل رسول (ص) تنگ شد و امامزاده حسن که پسر امام حسن مجتبى (ع) است، به اتفاق فرزند خود، شاهزاده احمد، گذارش به جی در شهرری می‌افتد و به نزدیک کشتزار شخصی موسوم به سرافراز می‌رسد. از سرافراز برای فرزند خستـه و کوفتۀ خویش نان می‌طلبد و بیل سرافراز را برای آبیاری می‌گیرد. سرافراز به منزل می‌رود و به پدرش مطلب را اظهار می‌کند. چون نان حاضر نبود، پدرش می‌گوید: برو من نان حاضر کرده می‌آورم. سرافراز چون برمی‌گردد، می‌بیند حاصل کشتزارش بسیار خرم شده، رشد نموده و محصول آن رسیده است. با اظهار تعجب، از تازه‌وارد می‌پرسد که کی هستید؟ چون می‌فهمد که از اولاد علی (ع) هستند، بیل را از دست امامزاده گرفته، او و فرزندش را شهید می‌کند. پدر نان می‌آورد و مردم جی می‌فهمند و می‌رسند و پدرِ سرافراز، فرزند آدم‌کش خود را با بیل به قتل می‌رساند». چند پردۀ نقاشی نیز که همین صحنه را نشان می‌داد، بر دیوار رواق و ایوان نصب بوده است (مصطفوی، 197- 198؛ «آشنایی ... »، بش‍ ).
بلاغی نیز در دهۀ 1350 ش، دراین‌باره چنین می‌نویسد: «پرده‌ای بر بالای سردر ورودی بقعه، منقوش و منصوب است که از روی پردۀ قدیم نقاشی شده است. از قرار مسموع، پردۀ اصل را در هنگام تشرف قمرالسلطنه به زیارت، به تقاضای او پایین آورده‌اند که تماشا کند و او با چاقو چشم آبیار سرافراز را بیرون آورده و بعد، اظهار ندامت کرده و پرده را با خود برده است و به دستور او یک تصویر دیگر از روی آن کشیده و فرستاده‌اند. در سال 1369 ق، از پردۀ اخیر تصویری در ایوان، روی گچ ترسیم کرده‌اند؛ تصویر پرده بدین‌ترتیب است: از راست به چپ، تصویر پدر آبیار سرافراز است با قبای بلند و ریش سفید و کلاه بوقی بلند، بعد تصویر آبیار سرافراز است با سبیل، ولی با ریش تراشیده و کلاه شکاری و شلوار کوتاه و آستین بالازده درحالی‌که به دست خود بیلی را به حالت حمله بلند کرده است. بعد تصویر امامزاده حسن و بعد تصویر شاهزاده احمد، پسر امامزاده حسن است و بر بالای سر پرده، تصویر دورنمایی از باغ و سبزه است» (ص 17- 18). این لوح امروزه در بقعه موجود نیست وکسی از آن خبر ندارد. بلاغی به دیگر پسران امامزاده حسن نیز اشاره‌ای کوتاه کرده است (ص 17، 22).
ظاهراً قدمت بنای بقعۀ امامزاده حسن به دورۀ صفویه بازمی‌گردد. بنا و گچ‌بری مربوط به دورۀ شاه عباس صفوی، و ایوان دوپوش مربوط به دورۀ شاه سلطان حسین صفوی، و گنبد کاشی‌کاری و رواق و ضریح نقره و درِ خاتمْ مربوط به دورۀ ناصرالدین شاه قاجار است. همچنین مساحت بقعه و بارگاه و صحن در گذشته 000‘2 مـ2 بوده است (همو، 18).
بنای بقعه در دهۀ 1330 ش، بدین‌گونه توسط محمدتقی مصطفوی توصیف شده است: ابتدا از ایوانی که یک ردیف ستونهای بلند و باریک چوبی دارد، به ایوانی می‌رسند که پوشش آن ضربی بوده است و از ایوان اخیرالذکر، داخل رواق چهارگوش بزرگی می‌شوند و از رواق نیز داخل حرم وسیع امامزاده می‌شوند. هم رواق و هم حرم مزین به نقاشیها و مقرنس‌کاریهای زیبایی است (ص 197). بالای دیوار رواق، 14 بیت و یک مصراع مرثیه دربارۀ فاجعۀ کربلا به خط نستعلیق درشت طلایی‌رنگ بر زمینۀ لاجوردی گچ‌بری شده است؛ این نوشته‌ها تاریخ ندارند (ص 199). اطراف بنای اصلی بقعه، شامل حرم، رواق و ایوان بوده است. مصطفوی که خود شاهد نقاشیهای روی دیوار بوده، دراین‌باره نوشته است: «هنگامی‌که من یادداشتها را می‌نویسم، از کتیبۀ ثلث به بالا، همان نقاشی کهنۀ فتحعلی‌شاهی باقی است. زیر گنبد هم از همان نقاشی هست و مشغول آینه‌کاری روی آن هستند که طبعاً نقاشیها به‌زودی زیرآینه‌کاری خواهد رفت» (ص 198-200).
روی مزار امامزاده، صندوقی از شاه عباس کبیر بوده و چون به‌مرور متلاشی شده بود، فتحعلی شاه قاجار صندوقی از عاج روی قبر می‌گذارد (بلاغی، همانجا). در حاشیۀ بالای این صندوق کتیبه‌ای به خط نستعلیق حاوی اشعاری مشتمل بر صلوات چهارده‌معصوم به‌طور برجسته حک بوده و تاریخی روی آن نبوده است (مصطفوی، 198). امروزه این صندوق در ضریح نیست و قرار است در آینده در موزۀ امامزاده حسن نگهداری شود. براساس نوشتۀ بلاغی، در گذشته دو سنگ مزار از جنس سنگ یشم در ضریح بوده که یکی متعلق به امامزاده حسن و دیگری متعلق به پسرش امامزاده احمد بوده است (ص 17). رواق و حرم امامزاده حسن به نقاشیها و مقرنس‌کاریهای زیبایی آراسته است که به نظر می‌رسد از آثار زمان فتحعلی شاه قاجار باشد («امامزاده ... »، بش‍ ‌؛ «آشنایی»، بش‍‌ ).

معماری کنونی بقعه

مساحت کنونی آستانۀ امامزاده حسن 306‘ 17 مـ2، و زیربنای آن حدود 300‘24 مـ2 است («بقعه ... »، بش‍ ‌). در ساخت این بقعه از سنگ مرمر، آجر، بتون، تیرچه، بلوک سفالی، فولاد، چوب، شیشه، کاشی، آینه و گچ استفاده شده است (حبیبی، 1/ 112).
بقعۀ امامزاده حسن دارای گنبد و بارگاه و صحن وسیع است. ورودی بقعه در جبهۀ شمالی آن قرار دارد و اطراف آن را صحن فراگرفته است. بالای دیوارهای حرم دارای حاشیه‌ای پهن مشتمل بر کتیبۀ قرآنی است که به خط ثلث و برجسته به رنگ طلایی بر زمینۀ لاجوردی گچ‌بری شده است («بقاع ... »، بش‍‌ ).
بقعه دارای دو صحن شمالی و جنوبی است. در طرح کنونی بقعه، گنبدخانه‌ای قرار دارد که در شمال آن پیش‌فضا و ایوان ورودی شمالی، و در جنوب آن، ایوان جنوبی قرار گرفته است. در مرکز محدودۀ ایوان در امتداد یک خط به سمت در ورودی، 5 شهید گمنام به خاک سپرده شده‌‌اند. راهرو میان ایوان شمالی و پیش‌فضا، ازاره‌ای از سنگ مرمر سفید به ارتفاع یک متر دارد و پس از آن، آینه‌کاری اجرا شده است. بر بدنۀ درِ چوبی آن نیز تاریخ 1321 ش، دیده می‌شود. در محل ورود به داخل حرم، از جانب پیش‌فضا یک در قدیمی وجود دارد که در عهد قاجاریه ساخته شده است. این در دارای حاشیه‌هایی از تذهیب و مشبک‌کاری است که دورتادور آن اشعاری نوشته شده است. هر دو لنگۀ در دارای حفاظ شیشه‌ای است و چهارچوب آن نیز از جنس آب‌طلا ست. بدنۀ در با خاتم‌کاری تزیین شده است و بر روی آن، به خط نستعلیق نام و تاریخ ساخت بنا بدین‌گونه نوشته شده است: «بر حسب امر قدرتی قضا فرمان کیوان آستان شاهنشاه جم دربان ملائک پاسبان‌السلطان ابن‌السلطان و الخاقان ابن‌الخاقان ناصرالدین شاه قاجار و بسعی و اهتمام عالی‌شان صناعت دستگاه مشهدی ابوالقاسم شیرازی به اتمام رسید راقمۀ حقیرالفقیر محمدحسین شیرازی فی شهر ربیع‌الاول سنۀ 1267» («بقعه»، بش‍ ؛ حبیبی، 1/ 112-115).
گنبدخانه، فضایی چهارضلعی، و کف آن پوشیده از سنگ مرمر سفید با حاشیه‌های مشکی است. ضریح در مرکز گنبدخانه جای دارد و کف گنبدخانه با فرش و قالیچه پوشانده شده است. گنبد بقعه با ترکیبی متناسب و موزون از کاشیهای سفید و فیروزه‌ای با زمینۀ مشکی و کتیبه‌ای قرآنی در پیرامون پوشیده شده و کتیبۀ آن نشان می‌دهد که مربوط به دورۀ ناصرالدین شاه قاجار (سل‍ ‌‌1264-1313 ق/ 1848-1895 م) است. رواق و حرم دارای تزیینات مقرنس‌کاری و آینه‌کاری است. مرقد دارای یک صندوق قدیمی از جنس چوب است که متعلق به دورۀ فتحعلی شاه قاجار است. گنبد دارای ساقۀ نسبتاً بلندی به ارتفاع حدود 4 متر است؛ این ساقه به‌صورت کاشی‌کاری، و قسمت بالای آن دارای کتیبه‌ای است. پوشش کاشی‌کاری بیرونی گنبد در دورۀ ناصرالدین شاه قاجار صورت گرفته و در 1383 ش، مرمت شده است (همو، 1/ 115-116؛ «بقاع»، بش‍‌ ).
ضریح در سال 1375 ش، با نظارت ادارۀ اوقاف ساخته شد و ساخت و قلم‌زنی آن را سید ‌مصطفى احمدی شیخ‌شبانی، و نجاری آن را اکبر خبوشانی انجام داده‌اند. ضریح پیشین پس از تعویض با ضریح جدید در 1377 ش، به امامزاده حیدر در شهرستان کرج منتقل شده است. جدارۀ حائل گنبدخانه در 1376 ش، به دستور هیئت مدیرۀ آستان و توسط اسدالله سیف‌الله‌زاده ساخته شده است. کاشی‌کار دیوارهای ایوان و کفش‌داریها، استاد احمد ترابی است (حبیبی، 1/ 117).
طرح توسعۀ جامع بقعۀ امامزاده حسن در سالهای پایانی دهۀ 1380 و اوایل دهۀ 1390 ش، صورت گرفته است که شامل دو شبستان زنانه و مردانه با مساحت بیش از 000‘2 مـ2، و احداث بـازارچۀ سنتی در 3 طبقه با پارکینگ و زیرزمین حدود 000‘20 مـ2 و فضای سبز است («بقعه»، بش‍‌ ). در گذشته، نذرهای مردم در امامزاده حسن عمدتاً مختصر و ساده بود و افراد از آنچه در دست داشتند، برای امامزاده نذر می‌کردند؛ اما امروزه بیشترین نذورات مردم، وجوه نقدی است که داخل ضریح یا صندوقهای مخصوص ریخته می‌شود.
بنا‌بر اسناد موجود، موقوفات قدیمی بقعه شامل قهوه‌خانه، یک باب خانه، چند باب دکان، زمینهای اطراف بقعه، زمین پشت امامزاده، حمام و یک کاروان‌سرای بزرگ است. بنابر اسناد و اقوال، شش‌دانگ اعیانی یک باب دکان به مساحت 10 مـ2 واقع در بخش ده تهران در 1324 ق بر امامزاده حسن وقف بوده است. یک قطعه زمین نیز به مسـاحت 000‘80 مـ2 واقع در دهستـان جی سفلا، وقف امامزاده حسن بوده است. درمانگاهی به مسـاحت 800‘2 مـ2 به نـام درمـانگاه امـامزاده حسن در خیابان امین‌الملک جزو موقوفات بقعه به شمار می‌آید. از درآمد حاصل از موقوفات و اجاره‌بهای آنها برای رفع نیازهای ضروری در امامزاده، بازسازی و توسعۀ حرم، و برپایی مناسبتهای مذهبی استفاده می‌شود (حبیبی، 1/ 116).