امام خمینی، مصلای بزرگ

امام خمینی، مصلای بزرگ \mosallā-ye bozorg- e emām xomeynī\، مصلایی واقع در محلۀ عباس‌آباد، خیابان شهید دکتر بهشتی، روبه‌روی خیابان میرعماد، در منطقۀ 7 شهرداری تهران.
 مصلای امام خمینی که در اراضی عباس‌آباد (ه‍ م)، در زمینی به وسعت 65 هکتـار واقع شده است، از شمال به بزرگراه رسالت، از جنوب به خیابان شهید دکتر بهشتی، از شرق به خیابان شهید قنبرزاده، و از غرب به بزرگراه شهید مدرس محدود می‌گردد.

برآورد اولیۀ مساحت مورد نیاز برای مصلا، حدود 000‘000‘1 مـ2 بود، به‌طوری‌که بتواند جمعیتی حدود 600 تا 800هزار تن را در خود جای دهد. همچنین مقرر بود که این مکان شامل فضاهای مسجد، شبستان، راههای ارتباطی و سطوح شیب‌دار جهت معلولان، توقفگاه، خدمات بهداشتی و وضوخانه‌ها، تأسیسات برقی و مکانیکی، فضاهای فرهنگی شامل کتابخانه، موزه، نمایشگاه، مدرسه، محل همایشها و گردهماییهایی بین‌المللی اسلامی، محلی جهت پذیرایی از میهمانان، قسمتهای اداری مربوط به واحدهای بهره‌برداری، مرکز کمکهای اولیه، بازار خرید، فضای سبز و جز اینها باشد.
در سال 1361 ش، در پی تعیین چنین دورنمایی از این مجموعه، مناطقی متعدد در شهر تهران مورد بررسی قرار گرفت و سرانجام، مکانهای پادگان ولیعصر (میدان سپاه)، پادگان حر (باغشاه سابق)، زمینهای شمال میدان آزادی، بوستان لاله (بلوار کشاورز)، و اراضی عباس‌آباد پیشنهاد شد که سرانجام اراضی عباس‌آباد مورد تأیید قرار گرفت. ماجرا بدین قرار بود که در آن دوره، گزارش بررسیهای فوق به آیت‌الله خـامنه‌ای ــ رئیس‌جمهور و امـام‌جمعۀ وقت تهران ــ ارائه شد. سپس آیت‌الله خامنه‌ای به‌اتفاق آیـت‌الله هـاشمی رفسنجـانی ــ رئیس مجلـس شـورای اسلامی و امام‌جمعۀ موقت تهران ــ ضمن تصویب گزارش کارشناسی گروه پیگیری طرح، طی نامه‌ای به امام خمینی پیشنهاد نمودند که اراضی عباس‌آباد برای احداث مصلا مناسب است. امام خمینی نیز ضمن تـأکید بر سـاده‌بودن بنای مصلای تهران، با این پیشنهاد موافقت کردند.
از مزایای احداث مصلا در محلۀ عباس‌آباد، می‌توان به خیابانها و بزرگراههای احداثی در پیرامون آن اشاره کرد که از نظر ارتباط با تمامی نقاط شهر حائز اهمیت‌اند. افزون‌براین، شبکه‌های در دست احداث، و نیز شبکۀ راه‌آهن زیرزمینی (مترو) از امتیازات این انتخاب به شمار می‌آیند. افزون‌براینها به دلیل وسعت اراضی فوق، امکان گسترش و استقرار ملحقات و فضاهای جنبی طرح نیز فراهم است. ازهمین‌رو به‌موازات فعالیتهای اولیۀ انجام‌شده در همان سال، به‌منظور تهیۀ طرح معماری مصلا، از چند نفر از مهندسان مجرب برای تشکیل کمیسیون طرح و برنامۀ مصلا دعوت به عمل آمد. پس از بررسیهای متعدد، جهت جمع‌بندی نظرات کلی صاحب‌نظران و استادان مربوطه، همایشی در دفتر رئیس‌جمهور وقت تشکیل گردید. در نتیجۀ گردهمایی مذکور و نظرخواهی از مردم، متخصصان، مسئولان و روحانیون، برنامه‌ای مقدماتی در کتابچه‌ای با عنوان برنامۀ مصلای بزرگ تهران تدوین گردید که سرانجام به تأیید ریاست‌جمهوری وقت رسید. پس از نظرسنجیهای ذکرشده از مردم، کارشناسان و ائمۀ جماعات، برنامه‌ای مقدماتی، تهیه و تنظیم گردید. این برنامه شامل توضیحاتی در مورد بنای اصلی، ابنیۀ فرهنگی، تأسیسات اداری، فضاهای آزاد و سبز، و فضای رشد و توسعۀ آتی بود. در این برنامه، اصول جهان‌بینی اسلامی، اصالت، شایستگی، سادگی، زیبایی و مردمی‌بودن مورد توجه قرار گرفته بود. این برنامه که حاوی اصول اولیۀ طرح مصلا بود، محور اصلی طراحی مصلای بزرگ تهران شد.
در 29 دی 1364، در فراخوانی از طریق تریبون نماز جمعه، از همۀ طراحان باتجربه و واجد شرایط، جهت تهیۀ طرح مصلا، دعوت به عمل آمد. در این فراخوان، 36 شخصیت حقیقی و حقوقی از داخل و خارج کشور شرکت کردند. شرکت‌کنندگان خارجی از کشورهای ژاپن، سوریه، پاکستان و هلند در این فراخوان به رقابت پرداختند؛ هرچند هیچ‌کدام از طرحها نتوانست نظر هیئت داوران را تأمین نماید. در مرحلۀ بعد، با ارائۀ این نتایج به شماری از استادان معماری کشور، از آنها درخواست جمع‌بندی، جهت طرح مصلا گردید. دراین‌میان، دو نفر به نامهای دکتر لطیف ابوالقاسمی و دکتر پرویز مؤیدعهد مورد تأیید ضمنی قرار گرفتند و طرح به استحضار آیت‌الله خامنه‌ای رسید.
در سال 1369 ش، با تعیین گروه جدیدی از مهندسان، بار دیگر به بازنگری طرحهای مختلف ارائه‌شدۀ پیشین پرداخته شد و سرانجام، جزوه‌ای پیرامون طرحهای ارائه‌شده در فراخوان گذشته، تهیه گردید و به استحضار آیت‌الله خامنه‌ای (رهبر) رسانده شد. در آخر، طرح دکتر پرویز مؤیدعهد به‌عنوان طرح ساخت مصلای امام خمینی تهران انتخاب، و مورد تأیید دوباره قرار گرفت و ترسیم پلانها و برشهای جدیدی از طرح و نیز ساخت ماکت مجموعه در دستور کار معمار طرح قرار گرفت. در مرحلۀ اول، معمار طرح نسبت به تهیۀ طرح معماری جامع زمینهای محلۀ عباس‌آباد اقدام کرد، به‌گونه‌ای که افزون‌بر طرح مصلا، ساختمانهای مربوط به این مرکز در آن طراحی شد. از نقشۀ ابتدایی معمار طرح، ماکت اولیۀ آن توسط مهندس حسین مظلوم در 1371 ش ساخته، و در 1372 ش تکمیل شد.
محور اصلی طرح مصلا که طولانی‌ترین محـور طرح است، در جهت قبله قرار دارد و همۀ ساختمانها به پیروی از این محور، در جهت قبله یا عمود بر آن هستند. در طراحی معماری مصلا از اعدادی که در باورهای دینی شیعیان دارای احترام است، استفاده شده است؛ بدین‌گونه که 14 گلدسته، به یاد و نام چهارده‌معصوم (ع)، 12 صحن، به یاد دوازده‌تن امام معصوم، و 5 ورودی به یاد پنج‌تن آل عبا ست. بلندی ایوان بزرگ مصلا 72 متر، به شمار شهدای کربلا، و بلندی گنبد مسجد جامع، 63 متر به شمار سالهای عمر پیامبر اکرم (ص) است. مصلا دارای 7 گنبد است که متأثر از معماری گنبدهای ایرانی مناطق مختلف ایران طراحی شده‌اند. گنبد اصلی مصلا از بزرگ‌ترین گنبدهای جهان اسلام است و بدیع‌ترین طرح را دارا ست. 5 ورودی اصلی به نامهای باب رسول‌الله (ص)، و نیز بابهای امیرالمؤمنین، فاطمةالزهراء، امام حسن، و امام حسین (ع) نام‌گذاری شده‌اند. در مجموعۀ هر ورودی، دو گلدسته، یک ایوان و یک گنبد با معماری و بناهای متفاوت وجود دارد. دو گلدسته از مجموع 14 گلدستۀ مصلا بسیار بلند است (140 متر) و داخل گلدسته‌ها، پله‌های مارپیچ طراحی شده است که از میان آنها آسانسور عبور می‌کند. ایوان بزرگ میان مسجد جامع و گلدسته‌های اصلی به‌صورت پوسته‌ای به بلندی 72 متر، و دهانۀ 110 متر طراحی شده است. طراحی این ایوان نسبت به انواع معماری ایوانها در مساجد، نوگرایانه است.
در مجموعۀ مصلا از حوضها و آبنماهای متعددی برای طراوات‌بخشیدن به محیط استفاده شده است. حوض مرکزی مصلا 500‘2 مـ2 مساحت دارد. همچنین در طراحی مجموعه، فضای سبز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، به‌طوری‌که در نقاط مختلف ماکت طرح، فضای سبز جهت ایجاد محیطی لطیف و آرامش‌بخش، در نظر گرفته شده است.

شبستانهای پنج‌گانه در شمال صحن مرکزی مجموعۀ مصلا واقع شده است. این بنا در یک طبقۀ اصلی، و نیم طبقۀ مشرف به آن، گنجایش 70هزار تن را دارد. در نمای داخلی و خارجی شبستان از کتیبۀ خط معرق، از انواع ثلث، نستعلیق و نسخ با مضامین سوره‌های قرآنی، ادعیه، احادیث و بخشهایی از وصیت‌نامۀ امام خمینی اجرا گردیده است. محراب شبستان نیز در ضلع جنوبی شبستان 4، و در کنار ساختمان امام‌جمعه با بلندی تقریبی 10 متر است. سبک معماری محراب از نوع مِصرع‌بندی و طرح اسلیمی و ختایی است که مزین به آیات قرآنی و ادعیه است. رواق شهدای محراب در بخش جنوبی پیش‌ورودیهایی به‌موازات شبستانهای پنج‌گانه برای آمدوشد نمازگزاران با معماری زیبا به شکل قوسهای شلغمی به همراه کاشی‌کاری معرق به‌صورت کتابت آیات قرآنی، شمسه و مصرع اجرا گردیده است. در صحن غربی ــ که می‌تـوان از آن به‌عنوان پیش‌ورودی بـدون سقف شبستانها نام برد ــ به‌وسیلۀ پله‌های زیبایی که در شمال و غرب این محل قرار دارند، دسترسی محوطه‌های بالای مصلا به شبستانها میسر می‌گردد.

مصلای امام خمینی درواقع، مجموعه‌ای از بناها و فضاهای لازم برای حضور جمعیتهای میلیونی و برگزاری مراسم عبادی، سیاسی، اجتماعی و انجام فعالیتهای متنوع فرهنگی، آموزشی و هنری نظیر برگزاری نمایشگاههای بزرگ فرهنگی، کلاسهای آموزشی و جز آنها در تهران به شمار می‌آید. این مصلا امروزه تنها به‌عنوان محل برگزاری نمازهای یومیه و جمعه مورد استفاده قرار نمی‌گیرد، بلکه به‌صورت یک مجتمع بزرگ اسلامی بـا کاربریهای متنوع طراحی شده است. در طرح این مجموعه، تالارهای متعددی به‌منظور برگزاری گردهماییها و سمینارهای داخلی و بین‌المللی، همچنین موزۀ انقلاب اسلامی، آمفی‌تئاتر، مرکز مطالعات و تحقیقات بین‌المللی اسلامی، مؤسسۀ آموزشی علوم اسلامی، مرکز آموزشی صنایع دستی و هنرهای اسلامی و ایرانی، بنای یادمان وداع مردم با امام خمینی براساس سهمیۀ مصوب، از میان مشمولان کارشناسی و کارشناسی ارشد، در بسیاری از رشته‌ها جهت خدمت نظام‌وظیفه جذب و پذیرش می‌نماید.
از اوایل دهۀ 1380 ش نمازهای عید فطر تهران به امامت آیت‌الله خامنه‌ای، و همچنین از 1386 ش تا کنون، هرساله در اردیبهشت‌ماه نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در مصلا برگزار می‌شود. برخی نمایشگاهها و فعالیتهای دیگر (مانند نمایشگاه قرآن) نیز در این مکان برگزار می‌گردد؛ اما هنوز کار ساخت این مصلای بزرگ به پایان نرسیده است.
از وقایع مهم تاریخی در مصلا می‌توان به تشییع جنازۀ امام خمینی در خرداد 1368، و نگه‌داشتن پیکر ایشان به مدت 3 روز در مرکز آن برای وداع مردم، اشاره کرد.

مآخذ

«تاریخچۀ مصلای تهران»، «معماری مصلای تهران»، مصلای امـام خمینـی تهـران (مل‍‌ )؛ موسوی‌زاده، حسن، تحقیقـات میدانی؛ نیز:

Mussalla, www.musalla.ir/ tabid/ 58/ Default.aspx.
حسن موسوی‌زاده