البرز، حسینعلی

البرز \alborz\، حسینعلی (1285-1377 ش/ 1906- 1998 م)، واقف، خیراندیش و نیکوکار تهرانی.

حسینعلی فرزند مرتضى (ضیاءالدوله) ــ از رجال اواخر دورۀ قاجار و اوایل دورۀ پهلوی ــ در تهران زاده شد. در دوسالگی مادرش را از دست داد. در هفت‌سالگی پدرش او را در مدرسۀ نظامی قزاقخانه که توسط افسران روسی اداره می‌شد، ثبت‌نام کرد. او در آنجا با زبان روسی آشنا شد، اما چون نظامیگری با روحیۀ او سازگار نبود، پس از 3 سال با رضایت پدرش برای ادامۀ تحصیل به مدرسۀ آمریکایی (دبیرستان البرز بعدی) رفت که در آن زمان مدیریت آنجا را سمیوئل جردن بر عهده داشت. حسینعلی در خاطراتش از جردن به نیکی یاد کرده، و سجایای اخلاقی او را ستوده است. وی بعدها به یاد و نام او کتابخانه‌ای در دبیرستان البرز برپا ساخت.
هنگامی‌که ایرانیان ملزم به داشتن نام‌خانوادگی شدند، حسینعلی به یاد دورۀ تحصیل خود در مدرسۀ آمریکایی که بعدها به دبیرستان البرز تغییر نام داد، نام فامیلی البرز را برای خود برگزید («معرفی ... »، بش‍ ؛ شیرین‌کام، 175- 176؛ فقیه‌نصیری، 31-41، 136).
حسینعلی در 1304 ش، با اخذ مدرک دیپلم از مدرسۀ آمریکایی فارغ‌التحصیل شد و با توجه به تسلطی که به زبان انگلیسی داشت، به‌عنوان مترجم به استخدام وزارت مالیه درآمد. اما پس از مدتی به‌سبب بیماری برونشیت و توصیۀ پزشک به خوزستان منتقل گردید. در خوزستان یکی از وظایفش وصول مالیاتهای معوقۀ شیوخ عرب بود؛ اما خواسته‌های نابجای شیوخ عرب در باب میزان مالیات و چگونگی پرداخت آن و پیشنهاد پرداخت رشوه از سوی آنان، او را از ادامۀ خدمت در وزارت مالیه منصرف ساخت و استعفا کرد. وی در بازگشت به تهران پس از چندی به استخدام وزارت عدلیه درآمد و در آنجا به‌عنوان منشی شعبۀ اول به کار مشغول شد (همو، 43، 46-47، 57).
حسینعلی در سال 1310 ش، ازدواج کرد که حاصل آن 3 فرزند دخـتر بود («معرفی»، بش‍‌ ). او در 1312 ش، از کار دولتی کناره‌گیری، و در همان سال در یک مناقصۀ دولتی برای ساخت زنجیرهای جلو نخستین ساختمان بانک ملی ایران در خیابان فردوسی، شرکت کرد و برنده شد. وی از سود حاصل این کار مغازه‌ای در خیابان فردوسی خرید و بنگاه تجارتی البرز و بعدها شرکت سهامی دریای نور را تأسیس کرد و نمایندگی 11 شرکت آلمانی را که در زمینۀ تولید وسایل خانگی و موتورسیکلت فعال بودند، گرفت. وی در 1332 ش، هتل لوران (ایرانشهر کنونی) واقع در خیابان ایرانشهر را ساخت و در همان‌جا در دو اتاق زندگی می‌کرد (شیرین‌کام، 177- 178؛ فقیه‌نصیری، 60).
حسینعلی پس از سالها، سرمایه‌اش به حدی رسید که توانست بخشی از آن را به کارهای نیکوکارانۀ اجتماعی اختصاص دهد. شماری از نیکوکاریهای وی اینها ست: ساخت مدرسه‌ای برای کودکان عقب‌ماندۀ ذهنی در نازی‌آباد؛ احداث دو آب‌انبار پیش از انجام لوله‌کشی آب تهران، یکی در شاه‌آباد (دارآباد کنونی) و دیگری در حوالی اقدسیه برای استفاده رهگذران؛ خرید ژنراتور اضطراری برای بیمارستان؛ اعطای 8 تخت با تمام لوازم به بیمارستان بوعلی؛ اهدای لوازم اتاق عمل به بیمارستان امیراعلم؛ اهدای لوازم و تجهیزات دندان‌پزشکی به دانشکدۀ پزشکی؛ کمک به مدرسه و آسایشگاه شاه‌آباد؛ ساخت مدرسه در سوهانک؛ کمک به زلزله‌زدگان فارس؛ و خرید دارو برای مسلولان بیمارستان بوعلی. او مبلغ 000‘100 تومان نیز برای ساخت کتابخانۀ جردن در دانشکدۀ پلی‌تکنیک (امروزه امیرکبیر) کنار دبیرستان البرز کمک کرد، به این شرط که استفاده از کتابخانه برای عموم آزاد باشد.
البرز در سفری به آمریکا با بورس تحصیلی راکفلر و نقش آن در گسترش آموزش و پژوهش آشنا شد. او برای گسترش تحصیلات عالیه در ایران تلاش بسیار نمود و کوشید تا با اعطای بورس تحصیلی به دانشجویان مستعد، شاهد شکوفایی استعداد جوانان وطنش شود. فعالیتهای خیریۀ او تا 1342 ش، به‌صورت کمکهای شخصی به سازمانهای مختلف دولتی بود (شیرین‌کام، 179).
از آنجا که اقدامات خیرخواهانۀ پراکنده نمی‌توانست حس نوع‌دوستی حسینعلی را اقناع کند، اقدام ماندگاری انجام داد؛ حسینعلی درست در شبی که فردای آن می‌بایست عازم سفر حج شود، از سفر منصرف شد و هزینۀ سفر و اندوخته‌اش را وقف آموزش دانش‌آموزان بی‌بضاعت کرد.
حسینعلی در 24 اسفند 1342 با اختصاص مبلغ 000‘000‘10 ریال و با هدف اشاعۀ فرهنگ کشور «بنیاد فرهنگی حسینعلی البرز» را تأسیس کرد. از وظایف این بنیاد می‌توان به این موارد اشاره کرد: اعطای جوایز به دانشمندان و پژوهندگان برگزیدۀ ایرانی در داخل یا خارج از کشور؛ اعطای جوایز سالانه به سپاهیان ممتاز (دانش، بهداشت و ترویج آبادانی) و سپاهیان ممتـاز دین در سطح کشور با انتخاب و معرفی مقامات مسئول؛ اعطای جوایز حُسن تحصیل به دانش‌آموختگان از میان رتبه‌های اول دوره‌های راهنمایی، دبیرستان، هنرستان، انستیتو تکنولوژی و دانشجویان سراسر کشور که از سوی مراجع ذی‌صلاح معرفی شده باشند؛ و اعطای جوایز به نوجوانان و نوباوگانی که از ابتکار، ایده و استعدادی خاص برخوردار بودند.
درآمدهای بنیاد از 3 طریق کسب می‌شد: 1. دریافت اقساط وامهای پرداخت‌شده در قالب وام تعاونی به دانشجویان، وام اشتغال به کار دانش‌آموختگان، و وام تعاونی به کارمندان؛ 2. درآمد حاصل از موقوفات در قالب دریافت اجارۀ امانی و اجارۀ سرقفلی؛ 3. سود حاصل از سپردۀ ثابت در بانکها.
هزینه‌های بنیاد منحصراً از درآمدهای بنیاد تأمین می‌شد و به هیچ عنوان دریافتهایی در قالب کمکهای نقدی و جنسی از افراد یا مؤسسات حتى دستگاههای دولتی صورت نمی‌گرفت («تاریخچه ... »، بش‍‌ ).
البرز در اسفند 1357، به‌سبب عمل جراحی معده و گذراندن دورۀ نقاهت به کانادا رفت. او در فروردین 1358 با ارسال نامه‌ای به امام خمینی از وی درخواست کرد تا تولیت بنیاد را بپذیرد. در ادامه، امام خمینی نیز سازمان اوقاف و امور خیریه را مسئول رسیدگی به امور بنیاد البرز کرد (همان، بش‍‌ ). 
هرساله همایشی از سوی این بنیاد در یکی از استانهای کشور برگزار می‌شود و طی آن از دانش‌آموزان ممتـاز تجلیـل می‌شود. سرانجام البرز در 26 مهـر 1377 در کانـادا درگذشت و در همان‌جا بـه خـاک سپـرده شد («دانش‌آموزان ... »، بش‍‌ ).

مآخذ

«تاریخچۀ بنیاد فرهنگی البرز»، «معرفی مؤسس بنیاد فرهنگی البرز»، بنیاد فرهنگی البرز (مل‍‌ )؛ «دانش‌آموزان برگزیده در پنجاه‌وچهارمین همایش بنیاد البرز تجلیل می‌شوند»، خبرگزاری شبستان (مل‍‌ )؛ شیرین‌کام، فریدون و ایمان فرجام‌نیا، سرگذشت پنجاه کنشگر اقتصادی ایران، تهران، 1393 ش؛ فقیه نصیری، طهمورث، چهرۀ ماندگار وقف: شادروان حسینعلی البرز، تهران، 1386 ش؛ نیز:

Bf-Alborz, www. bf-alborz. ir/ contents/ content. aspx? mid= 55; Shabestan, www. shabestan. ir/ detail/ News/  535707.
محسن مرادی