اقبال، مدرسۀ روسی

اقبال، مدرسۀ روسی \madrese-ye rūsī-ye eqbāl\، از مدرسه‌های خارجی تهران پس از پیروزی انقلاب مشروطه (1324-1334 ق/ 1906-1916 م). 
مدرسۀ اقبال از رمضان 1324 به‌صورت مدرسۀ ابتدایی ملی و با مجوز رسمی از دولت ایران آغاز به کار کرد. انگیزۀ اولیه برای تأسیس مدرسۀ اقبال آموزش کودکان اتباع روس مقیم ایران بود؛ به‌همین سبب، برنامۀ آموزشی آن به زبان روسی تنظیم شد و مدرسه بر کمکهای مالی دولت و اتباع روسیه تکیه داشت. تحصیل کودکان ایرانی در این مدرسه به شرط پرداخت شهریه آزاد بود. دولت روسیه و بانک استقراضی روس تا 5 سال از فعالیت این مدرسه به‌صورت غیررسمی و با پرداخت اعانه حمایت می‌کردند. مدرسۀ اقبال از 1329 ق تغییر نام داد و مدرسۀ روسی نام گرفت. از 1334 ق، مدرسۀ روسی به‌صورت رسمی زیر نظر دولت روسیه درآمد ( ارشاد، 4). 
نخستین خبر مربوط به مدرسۀ اقبال در جمادی‌الاول 1324 قبل از افتتاح آن منتشر شد. بنابر این خبر، مقدمات افتتاح مدرسه به همت مشهدی رضا ــ تـاجرباشی دولت روس در تهران ــ فراهم آمد (شاهنشاهی، 3، 4). امتیـاز مدرسه به نام رشید بیک اسماعیل‌اف، یکی از کارمندان روسی بانک استقراضی، صادر شده بود. مدرسه در یکی از ساختمانهای متعلق به همان بانک قرار داشت که در اجارۀ مدرسه بود ( ارشاد، همانجا). 
گویا مکان اولیۀ مدرسه در خیابان چراغ گاز مقابل دکانهای صدیق حرم، خانۀ محمد خان بیگلربیگی بود (مجلس، 1324 ق، شم‍ 23، ص 4، 1325 ق، شم‍ 185، ص 4) و چندی بعد، به مکانی میان قزاقخانۀ تهران و مدرسۀ آلمانی منتقل شد ( استقلال ... ، 1). اینکه روزنامۀ مجلس (1324 ق، شم‍ 23، همانجا) محل مدرسه را خیابان لاله‌زار روبه‌روی خانۀ امین‌السلطان نزدیک کلیسای کاتولیک آدرس داده است، با نشانی دوم مدرسه همخوانی دارد؛ درواقع، مدرسۀ روسی در پی جابه‌جایی سفارت روسیه به پارک اتابک، به‌نزدیکی سفارت روسیه در خیابان علاء‌الدوله منتقل شده بود. تا 1304 ش، که مجلۀ تعلیم‌وتربیت نقشۀ مدارس تهران را منتشر کرد، هنوز مدرسۀ روسی در همین‌جا قرار داشت.
هم‌زمان با افتتاح مدرسه، مبلغ 500 تومان اعانه از سوی اتباع روسی مقیم ایران برای مدرسه جمع‌آوری شد و مدرسه یک سال با این کمک‌هزینه و نیز از طریق دریافت شهریه از دانش‌آموزان اداره شد. در سال دوم رشید بیک، صاحب‌امتیاز مدرسه، از بانک استقراضی روس که به‌عنوان بخشی از وزارت مالیۀ روسیه در ایران فعالیت داشت، درخواست اعانه کرد. چون زبان روسی در مدرسه تدریس می‌شد، مسئولان بانک پذیرفتند سالانه 500‘1 تومان کمک‌هزینه به مدرسه اختصاص دهند. در 1329 ق، با افزایش دانش‌آموزان مدرسه، کمک‌هزینۀ بانک استقراضی به 3هزار تومان افزایش یافت. رشید بیک، هم‌زمان با گسترش کار مدرسه، از خدمت در بانک استقراضی مرخص شد و تمام وقت خود را به ادارۀ مدرسه اختصاص داد. به‌ادعای وی، برنامۀ آموزشی در مدرسۀ اقبال تا 1334 ق بدون دخالت دولت روسیه و بانک استقراضی اجرا می‌شد و بانک تنها ازنظر مالی مدرسه را حمایت می‌کرد. آستر کرادیسکی رئیس بانک استقراضی در تهران، تأکید داشت که در ادارۀ مدرسۀ اقبال مداخله نخواهد داشت ( ارشاد، 4). در حدود سال 1334 ق، از هر دانش‌آموز دو تومان شهریه دریافت می‌شد.
با توجه به نبود برنامۀ آموزشی هماهنگ برای مدارس خارجی در اواخر دورۀ قاجار، برنامۀ آموزشی مدرسۀ اقبال تا چند سال بنابر نظام آموزشی مشخصی تنظیم نشده بود و تفاوت آن با دیگر مدرسه‌های ملی تهران، در آموزش زبان روسی در کنار سایر مواد درسی بود. زبان فارسی در مدرسۀ اقبال دومین زبان آموزشی مدرسه به شمار می‌آمد. بنابر اطلاعیه‌ای که از ایران نو منتشر شد، در 1327 ق، برنامۀ این مدرسه عبارت بود از: تدریس زبان روسی، مشق نظام روسی، حساب روسی! و دیگر علوم و زبانهـای معمول در سایر مدارس (شم‍ 101، ص 2).
دولت روسیه تا پیش از 1334 ق، به فارغ‌التحصیلان مدرسۀ اقبال مدرک رسمی پایان تحصیلات (دیپلم) نمی‌داد ( ارشاد، همانجا). بااین‌حال، مدرسه از تقویم روسی برای تعیین زمان آغاز سال نو استفاده می‌کرد، و جلو درب مدرسه یک مأمور قزاق روس به‌عنوان قراول حضور داشت؛ همچنین در امتحانات پایان سال تحصیلی، برخی از مقامات روسی حاضر می‌شدند ( ایران، همانجا). 
معلمان مدرسه، بیشتر از قفقاز به تهران آمده بودند و به‌صورت غیررسمی در مدرسه تدریس می‌کردند. یک معلم ارمنی اهل تهران نیز در شمار معلمان مدرسه بود. در 1334 ق، مدرسه حدود 100 تن دانش‌آموز داشت (اسماعیل‌اف، همانجا) و در سال سوم فعالیت این مدرسه، دوره‌های شبانۀ آموزش زبان روسی برای بزرگ‌سالان برگزار می‌شد ( ندای ... ، 4).
از سال 1325 ق، که مدرسۀ آلمانی در تهران تأسیس شد، رقابتی میان مدرسۀ روسی و مدرسۀ آلمانی شکل گرفت. عبدالله بهرام مدعی است به‌سبب تحولات سیاسی و قرارداد 1907 م بین انگلیس و روسیه، بخشی از اعیان و خانواده‌های مرفه ایرانی تحصیل در مدرسۀ روسی را برای فرزندان خود مناسب‌تر از مدرسۀ آلمانی می‌دانستند. به‌گفتۀ او، مدیر مدرسۀ روسی شخصاً با والدین دانش‌آموزان مدرسۀ آلمانی ملاقات، و آنها را به ادامۀ تحصیل در مدرسۀ روسی تشویق می‌کرد (بهرامی، 131).
هرچند در اطلاعیه‌ای که رشید بیک در 1334 ق منتشر کرد، مدعی شد کسی از «اجزاء رسمی دوایر روس» فرزند خود را در مدرسه ثبت‌نام نکرده است، مدرسۀ روسی را نباید به‌کلی خالی از اتباع روسیه تصور کرد. عبدالله بهرام یادآور شده است: «اغلب صاحب‌منصبان قزاقخانه و بعضی از اعیان که خود را می‌خواستند به سفارت و کنسول‌گری نزدیک کنند، بچه‌های خود را به مدرسۀ روسی می‌فرستادند». سپردن شاگردان به مدرسۀ روسی این امکان را فراهم می‌کرد که در مواقع ضروری، کنسول‌گری روسیه خانواده‌های دانش‌آموزان را تحت حمایت خود معرفی کند (همانجا). در همان زمانها، روزنامۀ ایران نو خبر داد: «مدرسۀ شریفۀ اقبال علامت مخصوص روسی را نشان کلاه شاگردان مدرسه قرار داده است» و به هر دانش‌آموز بلیتی داده، تا در صورت لزوم، حمایت و همراهی نماید و به همین دلیل روزبه‌روز بر عدۀ شاگردان خود افزوده است (شم‍ 33، ص 2).
در مراسم امتحان مدرسه، که در 1327 ق برگزار شد، سفیر روسیه، صاحب‌منصبان سفارت و پالکنیک رئیس قزاقخانه و صنیع‌الدوله وزیر معارف حضور داشتند (همان، شم‍ 93، ص 2). 
در سال 1333 ق، بانک استقراضی مستقیماً ادارۀ مدرسۀ روسی را در دست گرفت. رشید بیک مدیر مدرسه، در اعتراض به این تصمیم، نامه‌ای در شمارۀ 738 (صفر 1334) روزنامۀ ارشاد (ص 4) منتشر، و اعلام کرد که خود، مدرسۀ دیگـری به نـام «اقبـال» تـأسیس کـرده است و از آن پس، در مدرسۀ روسی سمتی ندارد. پس از او، یک روسی به نام باکولین به‌عنوان مدیر جدید مدرسه تعیین شد (عصر ... ، 8). مدرسه نیز آگهی‌ای در روزنامۀ رعد (ص 4) منتشر، و اعلام کرد با برکناری مدیر سابق عملاً تغییری در برنامۀ درسی مدرسه حاصل نشده است. برنامۀ آموزشی مدرسه در این هنگام در بخش زبان روسی براساس برنامۀ «مدارس عالیۀ روس» برگزار می‌شد و مدرسه در بخش فارسی همچون دیگر مدرسه‌های تهران بنابر برنامه و دستور «وزارت جلیلۀ معارف» فعالیت می‌کرد. زبان فرانسوی نیز در مدرسه تدریس می‌شد.
فعالیت مدرسۀ روسی در اواخر دورۀ قاجار برای دولت ایران اهمیت سیاسی نیز داشت؛ به‌همین‌دلیل هم یک تن فراش مأمور گزارش حوادث مدرسۀ روسی به نظمیه بود. در 1327 ق، رشید بیکْ فراش خبررسان را چنان مورد ضرب و شتم قرار داد که دو روز بعد درگذشت. به گزارش ایران نو، رشید بیک حاضر بود با پرداخت 000‘1 تومان به یک طبیب، گواهی فوت طبیعی بگیرد و قصد داشت با پرداخت غرامت، رضایت ورثۀ فراش را جلب کند (شم‍ 101، ص 2).

مآخذ

ارشـاد، تهران، 1334 ق، س 10، شم‍ 738؛ استقلال ایران، تهـران، 1328 ق، س 1، شم‍ 6؛ ایران نـو، تهـران، 1327 ق، س 1؛ بهرامی، عبدالله، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران، تهران، 1344 ش؛ رعد، تهران، 1334 ق، س 7، شم‍ 62؛ شاهنشاهی، تهران، 1324 ق، س 1، شم‍ 24؛ عصر جدید، تهران، 1334 ق، س 3، شم‍ 8؛ مجلس، تهران، 1324-1325 ق؛ ندای وطن، تهران، 1327 ق، س 3، شم‍ 27. 

مسعود تاره