افشارطوس

افشار‌طوس \afšār tūs\، محمود (سرلشکر) (1285-1332 ش/ 1906-1953 م)، فرماندار نظامی تهران و رئیس کل شهربانی در دوران نخست‌وزیری دکتر محمد مصدق (1331-1332 ش/ 1952-1953 م).
افشارطوس در تهران متولد، و پس از اتمام دانشکدۀ افسری در 1308 ش (عاقلی، 1/ 154)، با درجۀ ستوان‌دومی، در پـادگان بـاغشاه تهران به خدمـت مشغـول شـد (نک‍ : سیف‌زاده، 22). در 1313 ش به ادارۀ املاک سلطنتی در شمال کشور انتقال یافت و طی 7 سال خدمت در این اداره، با رویه‌ای خشن به انجام‌وظیفه پرداخت (عاقلی، همانجا). در شهریور 1320 به تهران بازگشت (سیف‌زاده، همانجا)، و در 1323 ش به فرماندهی پادگان اصفهان منصوب شد و در آن شهر به مبارزه با نیروهای چپ‌گرا پرداخت. در همان سال به تهران منتقل، و به مأموریتهایی در همدان و کرمانشاه فرستاده شد. در 1324 ش، به رکن سوم ستاد ارتش انتقال یافت و پس از چندی، ریاست ادارۀ دروس دانشکدۀ افسری به او واگذار گردید (همانجا). در 1330 ش درجۀ سرتیپی گرفت (عاقلی، همانجا)، و در اواخر همان سال، همراه با گروهی از افسران، سازمان افسران ناسیونالیست (بعدها: سازمان گروه ملی) را تشکیل داد و نقشی محوری در آن سازمان ایفا کرد (نک‍ : کاتوزیان، 248). از جملۀ هدفهای این سازمان، انتزاع فرماندهی نیروهای مسلح کشور از شاه، و ایجاد تغییراتی بنیادی در ارتش بود (نجاتی، 1/ 54).
افشار‌طوس در اوایل سال 1331 ش، به فرمانداری نظامی تهران منصوب گردید (عاقلی، همانجا)، و در این سِمت بود که در حوادث 30 تیر 1331 مانع از درگیری نیروهای نظامی با مردم شد (مصور، 114- 119). پس از انتصاب به ریاست کل شهربانی در 30 بهمن 1331 (همو، 125) در درگیری 9 اسفند همان سال، به دکتر مصدق (نک‍ : اسناد ... ، 2/ 960) در مقابله با مخالفانش کمک مؤثری کرد (سفری، 746). طی هفته‌های بعد، بر اثر انتقادات افشارطوس به انتصاب رئیس ستاد ارتش (مصور، 128-131)، و سپس بروز اختلافات شدید در سازمان افسران ناسیونالیست، فعالیت آن سازمان متوقف شد (نجاتی، 1/ 58). افشارطوس در پی این رویدادها در 31 فروردین 1332، گویا بـا توطئۀ شماری از افسران بازنشستۀ ارتش، ربـوده (نک‍ : سررشته، 37- 38، 41)، و پس از چنـد روز، جسد او در غار تِلَوْ، در منطقۀ لواسانات، کشف شد (آبادیان، 165). پس از ربوده‌شدن او، لایحۀ قانونی برای معافیت مجازات معرفی‌‌کنندگان محل اختفای او به تصویب رسید (نک‍ : اطلاعات ... ، 10)، به پروندۀ متهمـان به قتل به‌سرعت رسیدگی شد (سررشته، 37-40)، و افشارطوس به درجۀ سرلشکری ارتقا یافت (بهزادی، 2/ 437). دادگاه متهمان قتل افشارطوس بر اثر کودتای 28 مرداد 1332 به تعویق افتاد و در آبان همان سال تشکیل شد (همانجا). بر اساس رأی دادگاه، متهمان به قتل او تبرئه شدند (ترکمان، 189- 195، 214).
افشارطوس افسری تربیت‌یافته در مکتب نظامی دورۀ رضا شاه، و ویژگیهای نظامی‌اش شبیه دیگر افسران آن دوره بود، اما در سالهای پایانی عمر با دکتر مصدق و جنبش ملی همراه شد و تغییراتی را در ارتش به اجرا گذارد که هم اختلافات عمیقی در میان افسران به بار آورد و هم ‌جان خود را بر سر روشی گذاشت که برگزیده بود. او پس از جدایی از همسر اولش، با یکی از خویشاوندان دکتر مصدق ازدواج کرد. 

مآخذ

آبادیان، حسین، زندگی‌نامۀ سیاسی دکتر مظفر بقایی، تهران، 1337 ش؛ اسناد روابط خارجی آمریکا دربارۀ نهضت ملی‌شدن نفت ایران، ترجمۀ عبدالرضا (هوشنگ) مهدوی و اصغر اندرودی، تهران، 1377 ش؛ اطلاعات، تهران، 1332 ش، شم‍ 077‘8؛ بهزادی، علی، شبه‌خاطرات، تهران، 1377 ش؛ ترکمان، محمد، اسنادی پیرامون توطئۀ ربودن و قتل سرلشگر افشارطوس، تهران، 1363 ش؛ سررشته، حسینقلی، خاطرات من، تهران، 1367 ش؛ سفری، محمدعلی، قلم و سیاست، تهران، 1371 ش؛ سیف‌زاده، حمید، حافظۀ تاریخ: افشارطوس که بود و چگونه کشته شد؟، تهران، 1373 ش؛ عاقلی، باقر، شرح‌حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، 1380 ش؛ کاتوزیان، محمدعلی، مصدق و نبرد قدرت، ترجمۀ احمد تدین، تهران، 1371 ش؛ مصور رحمانی، غلامرضا، خاطرات سیاسی، تهران، 1364 ش؛ نجاتی، غلامرضا، تاریخ سیاسی بیست‌و‌پنج‌سالۀ ایران، تهران، 1371 ش. 

مسعود کوهستانی‌نژاد (دانا)