استارلایت، کارخانه

استارلایت، کارخانه \kār-xāne-ye estār-lāyt\، کارخانۀ جوراب‌بافی که در سالهای پس از انقلاب، جوراب‌بافی آسیا نام گرفت و امروزه کارخانه‌ای است متروکه در کیلومتر 9 جادۀ مخصوص تهران ـ کرج.
استارلایت نامی معتبر در صنعت جوراب‌بافی ایران بود و در دهۀ 1350 ش، بخش بزرگی از بازار جوراب ایران را محصولات این کارخانه در اختیار داشت و انواع جورابهای زنانه، مردانه و بچه‌گانۀ متنوع و با کیفیت مناسب را در اختیار مشتریان داخلی و خارجی قرار می‌داد («سرگذشت ... »، بش‍‌ ).
مؤسس این کارخانه سید جلال سادات تهرانی (1282- 1372 ش/ 1903-1993 م) بود. او از 1310 ش، بیشتر در تجارت جوراب، زیپ و گالش مردانه و زنانه فعالیت می‌کرد. سادات تهرانی بعدها با تأسیس شرکت پارس‌تریکو در 1329 ش، نخستین فعالیت صنعتی خود را آغاز، و در 1337 ش، کارخانۀ جوراب استارلایت را تأسیس کرد. تا پیش از انقلاب اسلامی ایران، فرزندان و نوه‌های سید جلال این کارخانه را اداره می‌کردند («زنان ... »، بش‍‌ ). پس از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 1357، سید جلال و خانواده‌اش به آمریکا رفتند؛ ولی سید جلال در 1358 ش، به کشور بازگشت.
پس از تصویب قانون حفاظت و توسعۀ صنایع ایران در تابستـان 1358 ش (نک‍ : »قانون ... »، بش‍‌ )، کارخـانۀ استارلایت و چند بنگاه دیگر در تهران، به‌رغم اینکه مشمول ملی‌شدن صنایع بزرگ نگردیده بودند، به تصرف نهادهای دولتی و انقلابی درآمدند و سپس مصادره شدند («اموال ... »، بش‍‌ ). 40٪ سهام کارخانۀ استارلایت به بنیاد مستضعفان واگذار، و 60٪ سهام نیز توسط همان بنیاد از سازمان صنایع ملی خریداری شد («سرگذشت»، بش‍ ‌‌).
دو فرزند سید جلال به نامهای شمس‌الدین و ضیاء‌الدین در سالهای میانی دهۀ 1360 ش، به کشور بازگشتند و کوشیدند تا اموال توقیفی را پس بگیرند. با همۀ کوششها و با توجه به اینکه دادسرای انقلاب اسلامی تهران حکم به استرداد اموال منقول و غیرمنقول آنها داد، دادگاه عالی در 7 خرداد 1366، به دلیل اینکه رکن‌الدین تهرانی، یکی از فرزندان سید جلال، در دورۀ پهلوی دوم، پست معاونت وزارت اقتصاد را بر عهده داشت و متهم به سوءاستفادۀ مالی در آن پست بود و همچنین به‌سبب ربط‌نداشتن اموال پدر، برادر و خواهر به رکن‌الدین، مقرر کرد تا خمس اموال به‌سبب مختلط‌بودن به حرام، و یک خمس هم از بابت ارباح مکاسب از آنها گرفته، و بقیه بازگردانده شود. بااین‌حال، در واحدهای صنعتی، بازگشت مالکیت امکان‌پذیر نگردید (همان، بش‍‌ ).
سید جلال در کنار کارخانۀ استارلایت، شرکت پخش جوراب را نیز برپا داشته بود که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، 60٪ آن به بنیاد مستضعفان، و 40٪ آن به سازمان صنایع ملی واگذار شد. مدیریت شرکت پخش جوراب نیز به بنیاد مستضعفان داده شد. درواقع کارخانۀ استارلایت حدود 10٪ تولیدات خود را از طریق پخش جوراب توزیع، و مابقی آن را شرکت از طریق بازار پخش می‌کرد. در 1367 ش، مدیرعامل پخش جوراب به‌سبب اختلاس بیش از 20 میلیون تومان به خارج از کشور فرار کرد (همان، بش‍‌ ).
در 1379 ش، در برنامۀ پنج‌سالۀ سوم توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (بند «الف»، ردیف «پنج») مصوب شد که کارخانۀ استارلایت (جوراب‌بافی آسیا) برای خرید ماشین جوراب‌بافی و بازسازی و نوسازی شرکت، مبلغ 800‘099‘1 دلار آمریکا تسهیلات ارزی از سیستم بانکی کشور دریافت نماید («پنج‌ساله ... »، بش‍ ‌‌). با وجود این، کارخانه در طی چند سال زیان‌ده شد، مدیریت به‌تدریج کارگران را بازخرید کرد و یکی از بزرگ‌ترین کارخانه‌های تولید جوراب کشور از اوایل دهۀ 1380 ش، تعطیل گشت و سوله‌های آن در اختیار کارخانۀ مجاور خود، یعنی شرکت بهنوش، قرار گرفت (مرادی).

مآخذ

«اموال 51 نفر مصادره شد یا 53 نفر»، دنیای اقتصاد (مل‍‌ )؛ «پنج‌سالۀ سوم توسعۀ اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی جمهوری اسلامی ایـران مصـوب 1379»، دستـور (مل‍‌ )؛ «زنـان تـأثیرگذار ایرانی»، ایرانیانِ انگلستان (مل‍‌ )؛ «سرگذشت استارلایت پس از 1358 ش»، ساعت 24 (مل‍‌ )؛ «قانون حفاظت و توسعۀ صنایع ایران»، مرکز پژوهشهـای مجلس شورای اسلامی (مل‍‌ )؛ مـرادی، محسن، تحقیقات میدانی؛ نیز:

Dastour, www.dastour.ir/ Print; Donya-e-eqtesad, www. donya-e-eqtesad.com/ news/ 477098; Iranianuk, www. iranianuk. com; Rc.majlis, www. rc. majlis. ir/ fa/ law/ show/ 98153; Saat24, www. saat24. news/ news/ 8877/ 1358 (acc.22/ 5/ 1397).
محسن مرادی