آمریکایی، مدرسۀ دخترانه

آمریکایی، مدرسۀ دخترانه \madrese-ye doxtarāne-ye āmrīkāyī\، از مدارس میسیون پروتستان آمریکایی و نخستین مدرسۀ دخترانۀ شهر تهران (1291- 1359 ق/ 1253- 1319 ش/ 1874-1940 م).
مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی در 7 ربیع‌الاول 1291 ق/ 24 آوریل 1874 م، تقریباً هم‌زمان با گشایش مدرسۀ پسرانۀ آمریکـایی (ﻫ م) و به‌عنـوان شعبه‌ای از آن، در خـانه‌ای نزدیک کلیسای ارمنیان تهران گشایش یافت. این مدرسه در آغاز برای آموزش دختران ارمنی فعالیت می‌کرد و دو تن از دختران میسیون پروتستان آمریکایی با نامهای دوشیزه رتلت و دوشیزه کینگ ادارۀ آن را بر عهده داشتند (بامداد، 2/ 69؛ دولت‌آبادی، 3/ 520). مدرسه در زمان بازگشایی، 12 دانش‌آموز دختر داشت. یک سال بعد، محل مدرسه به خیابان لاله‌زار انتقال یافت و سازمان آن به‌صورت شبانه‌روزی درآمد. مدرسۀ شبانه‌روزی با 9 دانش‌آموز دختر به فعالیت خود ادامه داد و در زمان کوتاهی، شمار دانش‌آموزان آن به 17 تن رسید که تنها دو تن از آنها به‌صورت روزانه در مدرسه تحصیل می‌کردند (الدر، 37، 39؛ ایرانشهر، 2/ 1209). در 1294 ق/ 1877 م، پس از آنکه سارا بست به میسیون آمریکایی در تهران پیوست، مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی نیز به مکان جدیدی منتقل شد که از سوی میسیون آمریکایی خریداری شده بود. چندی بعد مدیریت مدرسه را دوشیزه آنا شنک بر عهده گرفت. 
مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی از 1299 ق/ 1882 م، ناچار شد که پیش از ثبت‌نام دانش‌آموزان، از خانوادۀ آنان تعهد بگیرد که دختران دانش‌آموز تا پایان سال تحصیلی در مدرسه بمانند و پیش از پایان تحصیلات ازدواج نکنند. 
در نخستین سالهای فعالیت مدرسۀ دخترانه همۀ هزینه‌های تحصیلی، لباس و اقامت دختران از سوی میسیون مذهبی تأمین می‌شد. در 1300 ق/ 1883 م، برای نخستین‌بار دوشیزه بارتلت گزارش داد که پدر یکی از دختران حاضر است هزینۀ تحصیل فرزندش را بپردازد. در 1301 ق/ 1884 م، 5 تن از دختران مدرسه به مذهب پروتستان گرویدند و به کلیسای انجیلی پیوستند (الدر، همانجا).
مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی در 1303 ق/ 1886 م به خیابان قوام‌السلطنه (سیِ تیر کنونی) منتقل شد و در 17 نوامبر همین سال در این مکان گشایش یافت. گویا از این تاریخ، مدرسه به نام ایران بت‌ئیل نیز نامیده می‌شد ( ایرانشهر، همانجا). در روز افتتاح مدرسه 40 دانش‌آموز در مدرسه نام‌نویسی کردند. دوشیزه آنی دیل که از 1302 ق/ 1885 م به تهران اعزام شده بود، به‌عنوان مدیر مدرسه تعیین شد و یک سال بعد مدرسه عملاً شعبۀ شبانه‌روزی را تعطیل کرد؛ زیرا در ادارۀ آن با مشکلات مالی روبه‌رو بود. از این پس مدرسه برای تأمین بودجۀ خود اقدام به دریافت اعانه و شهریه کرد؛ مثلاً در 1310-1311 ق/ 1893 م مبلغ 119 تومان از سوی یک نیکوکار به مدرسه کمک شد (الدر، همانجا). 
به گفتۀ محبوبی اردکانی بعدها آمریکاییها عمارت ارفعیه را از پرنس ارفع، از رجال دورۀ مظفرالدین شاه، به قیمت 30هزار دلار خریداری کردند و مدرسۀ دخترانۀ خـود را توسعه دادنـد (1/ 369؛ برای روایتی دیگر، نک‍ : سلامی، 112).
در سال تحصیلی 1306-1307 ق/ 1889-1890 م، ناصرالدین شاه از مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی بازدید کرد و بر روی تخته‌سیاه دو عبارتِ «حکیم‌الممالک اینجا تشریف آورده‌اند» و «hakimolmamalek» را نوشت. نوشتۀ ناصرالدین شاه را قاب گرفتند که مدتها در مدرسۀ آمریکایی نگهداری می‌شد. همچنین ناصرالدین شاه دستور پرداخت سالیانه 100 تومان کمک‌هزینه را برای مدرسۀ دخترانه داد. این پول تا چند سال پرداخت می‌شد (الدر، 41؛ دلریش، 125؛ صالح، 18). 
گرچه برخی گفته‌اند در زمان بازدید ناصرالدین شاه از مدرسۀ آمریکایی، یک دختر مسلمان نیز در آن تحصیل می‌کرد (مونس‌الدوله، 159-160؛ صالح، همانجا)، اما الدر، نویسندۀ تاریخ میسیون آمریکایی در ایران، یادآور می‌شود که بازدید ناصرالدین شاه سبب شد که چند خانوادۀ مسلمان دخترانشان را برای تحصیل به مدرسۀ آمریکایی بسپارند (همانجا؛ قس: بامداد، 1/ 45، 2/ 70). در 1313-1314 ق/ 1896 م، 18 دختر مسلمانْ داوطلب تحصیل در مدرسۀ آمریکایی بودند و از این پس، بخش قابل ملاحظه‌ای از دانش‌آموزان مدرسه را دختران مسلمان تشکیل دادند. 
مدرسۀ آمریکایی در 1314-1315 ق/ 1897 م، به‌سبب نداشتن معلم، یک سال تعطیل شد و هنگامی که دوباره گشایش یافت، 7 دختر مسلمان در جمع دانش‌آموزان مدرسه حضور داشتند (الدر، همانجا؛ ساناساریان، 68). در 1323 ق/ 1905 م، از 95 دختر دانش‌آموز مدرسۀ آمریکایی 24 تن مسلمان بودند. این شمار در 1331 ق/ 1913 م، به 154 تن از 345 دانش‌آموز مدرسه افزایش یافت. مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی در 1299 ش، 297 دانش‌آموز داشت (عالم نسوان، س 1، شم‍ 1، ص 36) و در سال تحصیلی 1302-1303 ش، این شمار با اندکی تغییر به 291 دانش‌آموز دختر می‌رسید («احصائیه ... »، 71). 
در سال 1321 ق/ 1903 م، مظفرالدین شاه به‌سبب آنکه گفته می‌شد دختران مدرسۀ آمریکایی دامن و کفش پاشنه‌دار می‌پوشند، دستور تعطیلی مدرسه را داد؛ اما این دستور تنها 10 روز اجرا شد (الدر، همانجا؛ قس: صالح، همانجا، که این حادثه را در دورۀ ناصرالدین شاه می‌داند). 
مدرسۀ آمریکایی در 1308- 1309 ق/ 1891 م دو دختر ارمنی را به‌عنوان نخستین فارغ‌التحصیلان مدرسه معرفی کرد و در سالهای تحصیلی 1311-1312 ق/ 1894 م و 1313-1314 ق/ 1896 م نیز سالانه، دو دختر ارمنی فارغ‌التحصیل شدند. از 1314 تا 1327 ق/ 1896- 1909 م، هیچ‌یک از دانش‌آموزان، دورۀ تحصیلی 12سالۀ مدرسه را به پایان نرساندند و تنها در 1325 ق/ 1907 م، 4 دخترِ ارمنی فارغ‌التحصیل شدند. پس از 1327 ق/ 1909 م، مدرسۀ آمریکایی تقریباً هر سال فارغ‌التحصیل داشته است (الدر، 41). 
برخی فاطمه رئیس، دختر حسن رئیس ظهیرالملک را نخستین دختر مسلمانی می‌دانند که از مدرسۀ آمریکایی فارغ‌التحصیل شد. فاطمه رئیس، همسر رجبعلی منصور و مادر حسنعلی منصور بود (مونس‌الدوله، 328- 329). بدرالملوک بامداد (2/ 70) از مهرتاج رخشان و مریم اردلان به‌عنوان نخستین فارغ‌التحصیلان مسلمان مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی در 1270 ش، یاد کرده است. باید گفت تاریخ فـارغ‌التحصیلی ایـن دانـش‌آموزان ــ دست‌کـم مهرتـاج رخشـان ــ 1290 ش اسـت (عـالم نسـوان، س 8، شم‍ 3، ص 1-2).
گویا تا 1303 ش خانم شولر مدیر دبیرستان دخترانۀ آمریکایی بود (قدمیاری، 235). خانم جین دولیتل که از 1300 ش به ایران آمده بود، از این پس تا توقف فعالیت مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی در 1319 ش، ریاست مدرسه را بر عهده داشت. او پس از توقف کار مدارس خارجی، همچنان در ایران ماند و در درمانگاهی وابسته به انجمن فارغ‌التحصیلان مدرسۀ آمریکایی به ارائۀ خدمات پزشکی مشغول شد (میلر، 218-219؛ بامداد، 2/ 70-71؛ صالح، 18؛ قس: ترابی، یازده ـ دوازده).
پس از شهریور 1307، شعبۀ شبانه‌روزی مدرسه با گنجایش 60 دانش‌آموز در خیابان یوسف‌آباد و در نزدیکی مدرسۀ آمریکایی دایر شد که دختران توانستند در آن تحصیل کنند. مدرسۀ آمریکایی مدعی بود برنامۀ آموزشیِ شبانه‌روزی، امکانات بهتری را برای تحصیل دختران فراهم خواهد کرد. در شعبۀ شبانه‌روزی مدرسۀ دختران، افزون‌بر تحصیلات عمومی، پیانو، ورزش، نقاشی و بچه‌داری را نیز فرامی‌گرفتند (عـالم نسوان، س 8، شم‍ 5، پشت جلد، س 10، شم‍ 1، پشت جلد). 
چند تن از معلمان مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی، در تهران به سال 1307 ش، که خود فارغ‌التحصیل (دیپلمۀ) مدرسۀ آمریکایی بودند، عبارت‌اند از: مهرتاج رخشان، 1329 ق/ 1911 م؛ حبیبه خانم مجلل و زهراخانم قرائی، هر دو 1303 ش/ 1924 م؛ فاطمه خانم بهاءالدین و حشمت خانم حسیدیم، هر دو 1305 ش/ 1926 م؛ زینب مفتاح، 1306 ش/ 1927 م (همان، س 8، شم‍ ‍3، ص 1-2). 
برنامۀ درسی مدرسۀ آمریکایی در دورۀ اول متوسطه در 1312 ش، از این قرار بود: سال اولْ فارسی ــ شـامل ادبیـات، امـلا، انـشـا، قـرائـت و عـربـی ــ ، ورزش و «حفظ‌الصحه»، حساب، زبان خارجی، آشپزی، نقاشی، مقدمۀ «علوم طبیعی» و «درس اخلاق»؛ سال دومْ فارسی، ورزش، حساب و جبر، زبان خارجه، خیاطی، نقاشی، «تاریخ عالم» و «بیولوژی»؛ سال سومْ فارسی، ورزش، هندسه، زبان خارجی، خیاطی، بچه‌داری، عربی، سوسیولوژی (جامعه‌شناسی) و جغرافی ( اسنادی ... ، 332-333).
مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی انجمنی از فارغ‌التحصیلان داشت. این انجمن نشریه‌ای (دوماهنامه) ویژۀ دختران، با موضوع علوم تربیتی به نام عالم نسوان منتشر می‌کرد. این نشریه با امتیاز نوابه صفوی از 1299 ش آغاز به کار کرد و انتشار آن زیر نظر رئیس مدرسۀ دخترانه بود. عالم نسوان از نخستین نشریاتی بود که هیئت تحریریه داشت و جمعی از فارغ‌التحصیلان مدرسۀ آمریکایی همچون طیبه میردامادی، اشرف نبوی، هما محمودی، معصومه فیلی، فروزان، فرخنده سمیعی، بدرالملوک، ملک‌زاده، نوابه صفوی و مدیر مدرسۀ آمریکایی از اعضای هیئت تحریریۀ آن بودند (نک‍ : س 12، شم‍ 1، صفحه عنوان). 
عالم نسوان در شمارۀ اول خود وعده داد که نوشته‌های خود را در 6 موضوعِ آموزشهای پزشکی و حفظ‌الصحه، دستور پرستاری و تربیت اطفال، خانه‌داری یا به تعبیر عالم نسوان «امور بیتی»، خیاطی، اخبار ترقی نسوان، و مقالات ادبی زنان منتشر خواهد کرد (ص 2). مقالات این نشریه را بیشتر فارغ‌التحصیلان دختر و پسر مدرسۀ آمریکایی تألیف یا ترجمه می‌کردند. فارغ‌التحصیلان مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی در 1308 ش بار دیگر تصمیم به انتشار نشریه‌ای دیگر گرفتند، ولی وزارت معارف اجازۀ انتشار آن را صادر نکرد (طاهراحمدی، 26). 
مدرسۀ دخترانۀ آمریکایی از دی 1313، به خواست وزارت معارف ایران، به دبیرستان نوربخش تغییر نام داد («اسامی ... »، 600). 
در سال 1318 ش/ 1939 م، دولت ایران دستور تعطیلی تمامی مدارس خارجی را صادر کرد. این مدرسه با یک سال مهلت در 1319 ش/ 1940 م تعطیل، و ساختمان آن با نام دبیرستان نوربخش به وزارت معارف واگذار شد. برخی از مبلغان مذهبی و معلمان سابق مدرسه همچنان در ایران باقی ماندند. 
یک دهۀ بعد در 1329 ش، خانم جین دولیتل در تهران مدرسه‌ای شخصی برای دختران تأسیس کرد که آن را «ایران بت‌ئیل» نام نهاد، و سالها بعد در 1347 ش «بنیاد فرهنگی ایران بت‌ئیل» با حمایت مبلغان مذهبی کلیسای پروتستان در تهران تأسیس شد و در گذر زمان به مؤسسۀ عالی دماوند تغییر نام داد (صدیق، 4/ 153-154؛ قبادی، 140-141).

مآخذ

«احصائیۀ کل مدارس طهران»، تعلیم‌وتربیت، تهران، 1304 ش، دورۀ اول، شم‍ 8- 9؛ «اسامی جدید مدارس»، همان، 1313 ش، دورۀ اول، شم‍ ‍58؛ اسنادی از مدارس ایرانی در خارج و مدارس خارجی در ایران (1301-1317 ش)، مرکز اسناد ریاست جمهوری، به کوشش عیسى عبدی، تهران، 1381 ش؛ الدر، جان، تاریخ میسیون آمریکایی در ایران، ترجمۀ سهیل آذری، تهران، 1333 ش؛ ایرانشهر، نشریۀ کمیسیون ملی یونسکو در ایران، تهران، 1343 ش/ 1964 م، شم‍ 22؛ بامداد، بدرالملوک، زن ایرانی، از انقلاب مشروطیت تا انقلاب سفید، تهران، 1347 ش؛ ترابی فارسانی، سهیلا، اسنادی از مدارس دختران از مشروطیت تا پهلوی، تهران، 1378 ش؛ دلریش، بشرى، زن در دورۀ قاجار، تهران، 1375 ش؛ دولت‌آبادی، صدیقه، نامه‌ها، نوشته‌ها، و یادها، به کوشش مهدخت صنعتی و افسانه نجم‌آبادی، پرینستن، 1377 ش؛ ساناساریان، الیز، جنبش حقوق زنان در ایران، ترجمۀ نوشین احمدی خراسانی، تهران، 1384 ش؛ سلامی، پوراندخت، «حقوق زن ایرانی در سیر تاریخ»، نقش زن در فرهنگ و تمدن ایران، تهران، 1350 ش؛ صالح، علی‌پاشا، «تأسیس سفارت آمریکا در تهران»، ایران و آمریکـا، تهـران، 1325 ش، س 1، شم‍ ‍5؛ صدیق، عیسى، یادگار عمر، تهران، 1356 ش؛ طاهراحمدی، محمود، «نخستین مدارس میسیونهای آمریکایی در ایران»، گنجینۀ اسناد، تهران، 1372 ش، شم‍ 12؛ عالم نسوان، تهران، 1299 ش بب‍‌ ؛ قبادی، محمد، «مدرسۀ عالی دماوند (بنیاد فرهنگی ایران بت‌ئیل)»، مطالعات تـاریخی، تهران، 1387ش، شم‍ 21؛ قدمیاری، مجید، معجزۀ پروین، تهران، 1387 ش؛ محبوبی اردکانی، حسین، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، تهران، 1354 ش؛ مونس‌الدوله، خاطرات، به کوشش سیروس سعدوندیان، تهران، 1389 ش؛ نیز:

Miller, W. M., My Persian Pilgrimage, California, 1989.
مسعود تاره