آلیانس فرانسه، مدرسه

آلیانس فرانسه، مدرسه \madrese-ye āliyāns-e farānse\، آموزشگاهی فرانسوی ویژۀ آموزش زبان فرانسه در تهران. این مدرسه در تهران از سوی نهادی به نام «آلیانس فرانسه، کانون ملی برای ترویج زبان فرانسه» و به‌منظور آموزش زبان فرانسه تأسیس شد (ناطق، کارنامه ... ، 90). 
مدرسۀ آلیانس فرانسه نخستین‌بار فعالیت آموزشی خود را در دورۀ سلطنت ناصرالدین شاه آغاز کرد؛ گرچه به‌دلیل نگرانی ناصرالدین شاه از چگونگی فعالیت آلیانس چندی تعطیل شد (همان، 97)، اما در 7 محرم 1318 ق/ 7 مۀ 1900 م، فعالیت خود را از سر گرفت. این مدرسه در مجموع بیش از 42 سال فعالیت آموزشی در ایران داشت. 
آلیانس فرانسه در 1306 ق/ 1889 م، پس از برپایی کمیته‌ای در تهران و ثبت‌نام از داوطلبان عضویت در آن، تصمیم به برپایی مدرسه‌ای در تهران گرفت (همان، 92). در آغاز قرار بر آن شد که دانش‌آموزان در دو سطح ابتدایی و متوسطه طبقه‌بندی شوند. افزون‌براین، برای تحصیل جداگانۀ دانش‌آموزان خردسال و داوطلبان بزرگ‌سال نیز تصمیماتی از سوی مدرسه گرفته شد. 
برای تهیۀ مکان مدرسه، یکی از فرانسویان مقیم تهران به نام ماته، بخشی از خانۀ مسکونی خود را به آلیانس اجاره داد و دو کلاس برای نوآموزان و دانش‌آموزانی که اندکی زبان فرانسوی می‌دانستند، برپا شد. کلاس نوآموزان را ریشار خان مؤدب‌الملک برعهده داشت و در کلاس بالاتر یک فرانسوی به نام لوئی بارنه‌او تدریس می‌کرد. بارنه‌او در تهران کتاب‌فروشی داشت (همان، 90، 92، 96-97، قس: «تاریخچه ... »، 59، که ماته را به‌صورت ماتیس ضبط کرده است). 
چندی بعد، هم‌زمان با جنبش تنباکو در ایران، مدرسه به دستور ناصرالدین شاه تعطیل شد. شرح ماجرا چنین است که دکتر فووریه، پزشک مخصوص شاه و رئیس وقت کمیتۀ آلیانس در تهران، در سفر پاریس بود، که فیلیکس وویلیه معاون کمیتۀ آلیانس سفارش دو تابلو با عنوان «مدرسۀ فرانسوی» داد که یکی را بر سردر مدرسه، و دیگری را سر کوچۀ مدرسه نصب کرد. تابلوی مدرسه را ناصرالدین شاه هنگام عبور از خیابان دید و از کنت دومونت فورت رئیس نظمیه، دربارۀ آن پرسش کرد. رئیس نظمیه به دروغ گزارش داد که مدرسۀ فرانسوی است و تبلیغات انقلابی و مذهبی می‌کند. ناصرالدین شاه نیز بی‌آنکه دربارۀ درستی این سخن تحقیق کند، از کامران میرزا نایب‌السلطنه خواست تا مدرسه تعطیل شود (همو، کارنامه، همانجا). 
چندی بعد در شوال 1308/ مۀ 1891، پس از برگزاری جلسۀ سالیانۀ انجمن آلیانس، دکتر فووریه، رئیس انجمن، شاه را متقاعد کرد که آلیانس قصد دخالت در امور سیاسی یا مذهبی را ندارد. ناصرالدین شاه نیز مدرسۀ آلیانس را ــ برای آسودگی خیال ــ تحت ریاست عالیۀ خود درآورد و فرمان بازگشایی مدرسه را در رمضان همان سال صادر کرد (همو، «تاریخچه»، 62؛ فووریه، 192-193). همچنین شاه فرمان داد تالاری در مدرسۀ دارالفنون در اختیار آلیانس فرانسه قرار گیرد (همانجا؛ نیز ﻧﻜ : تربیت، شم‍ 246، ص 987). 
فعالیت اصلی مدرسۀ آلیانس از 1316 ق/ 1898 م، و پس از سازمان‌دهی جدیدِ آن آغاز شد. در انتخابات جدید انجمنِ آلیانس در همین سال، دکتر شنیدر، پزشک مظفرالدین شاه، به ریاست این انجمن انتخاب شد ( تربیت، شم‍ 279، ص 1146). گویـا مدرسۀ آلیـانس پیش از این تاریخ فعالیت منظمی نداشت، چنان‌که شنیدر مدعی بود خود، بنیان‌گذار مدرسۀ آلیانس در تهران است (غفاری، 172). شنیدر کوشید دیپلم مدرسۀ آلیانس، معادل دیپلم باکالوره‌آ در فرانسه شناخته شود، تا دانشجویان ایرانی که به فرانسه اعزام می‌شدند، بتوانند در دانشگاهها ثبت‌نام کنند؛ اما دولت فرانسه، ورود دانشجویان اعزامی به دانشگاه را مشروط به قبولی در امتحاناتی ویژه کرد (ناطق، کارنامه، 104). 
دکتر شنیدر برای ادارۀ مدرسه، آموزگاری فرانسوی به نام ویزیوز را که پیش‌تر در وین خدمت می‌کرد، به ایران دعوت کرد و ریاست مدرسۀ آلیانس را به او سپرد. ویزیوز مردی کارآمد و آزموده بود و در گسترش مدرسه نقشی مؤثر داشت. او توانست دولت فرانسه را متقاعد سازد که فارغ‌التحصیلان آلیانس امکان ادامۀ تحصیل در مدارس متوسطۀ فرانسه را داشته باشند (همو، «تاریخچه»، 65). ویزیوز پیش از آغاز کار مدرسۀ آلیانس، مدتی را در مدرسۀ خرد، واقع در دروازه‌قزوین، به تدریس زبان فرانسوی پرداخت ( تربیت، شم‍ 199، ص 800). 
در رجب 1318/ نوامبر 1900، ویزیوز یک آگهی با عنوان «مجلس محترم شرکت فرانسوی» منتشر کرد و در آن افتتاح مدرسه را به اطلاع مردم رساند. دو مترجم ایرانی و ارمنی نیز به‌عنوان معاونان ویزیوز با او همکاری می‌کردند ( آینده، 145، 151). مدرسه در آغاز، کار خود را با 4 یا 8 دانش‌آموز آغاز کرد (غفاری، همانجا؛ ایران‌نو، شم‍ 214، ص 3). مدرسـه در کوچـۀ حسینیۀ صدراعظـم (امین‌السلطان) قرار داشت ( آینده، همانجا) و نشانی آن را به‌صورت «اول خیابان لاله‌زار در کوچۀ جنب مخزن حسینیه» نیز یاد کرده‌اند ( تربیت، شم‍ ‍221، ص 888). 
در سال 1322 ق/ 1904 م، گردانندگان آلیانس از طریق دریافت کمک‌هزینه‌‌ای معادل با 000‘1 فرانک از مظفرالدین شاه ساختمانی اختصاصی را تدارک دیدند و در کنار آن نیز خانه‌ای برای استادان درنظر گرفتند؛ درمجموع 850 تومان خرج مدرسه شد و کلاسهای جدید نیز افتتاح شدند (غفاری، 173؛ سلطانیان، 65-66). نشانی جدید آلیانس را «نزدیک پستخانۀ مرکزی، در کوچۀ روبه‌روی کوچۀ بـاغ‌وحش» گفته‌انـد (تربیـت، شم‍ 342، ص 1652، شم‍ 345، ص 1676). در «نقشۀ مدارس تهران» در 1304 ش آلیانس در خیابان کنونی اکباتان جانمایی شده است (نک‍ : اطلس ... ، 140-141). 
برنامۀ آموزشی مدرسۀ آلیانس، ترکیبی از آموزش زبان فرانسوی و برنامۀ درسی معمول مدارس بود. در مدرسه، افزون‌بر آموزش زبان و ادبیات فرانسوی، درسهای دیگری همچون حساب، هندسه، جغرافیا، تاریخ، جبر و مقابله، عربی و فارسی نیز تدریس می‌شد. مدرسۀ آلیانس به شاگردان دیگر مدارس در کلاس ویژه‌ای که عصرها برگزار می‌شد، زبان فرانسوی آموزش می‌داد. شاگردان مدرسۀ آلیانس در 3 سطح ابتدایی، متوسطه و عالی طبقه‌بندی می‌شدند و در دورۀ عالی، ماهیانه دو تومان (برابر با 20هزار دینار) و در دورۀ متوسطه و ابتدایی 15هزار دینار شهریه دریافت می‌شد ( تربیت، شم‍ 246، ص 987، شم‍ ‍342، ص 1652). 
از جملۀ معلمان و کارکنان مدرسۀ آلیانس می‌توان از میرزا ابوالحسن خان فروغی پسر ذکاءالملک فروغی نام برد که تا محرم 1322 به‌عنوان معلم و ناظم در مدرسه مشغول به کار بود. او ماهیانه 15 تومان حقوق از مدرسه دریـافت می‌کرد (فروغـی، 273، 283؛ تربیـت، شم‍ 313، ص 1417). نصرالله خان پسر مختارالسلطنه نیز چندی در این مدرسه زبان فرانسوی تدریس می‌کرد (فروغی، 41).
در سال 1319 ق دانش‌آموزان مدرسۀ آلیانس نزدیک به 80 تن شدند که در مقایسه با دیگر مدارس عدد قابل ملاحظه‌ای بود. در همین ایام کتابخانۀ مدرسه با 800 جلد کتاب فرانسوی اهدایی افتتاح شد. برگزاری سخنرانیهایی علمی نیز در این مدرسه به رونق آن می‌افزود (ناطق، کارنامه، 105). 
به گزارش روزنامۀ تربیت (شم‍ ‍394، ص 2072) اعضای خارجی انجمن آلیانس و نیز معلمان فرانسوی که برای تدریس در مدرسۀ دارالفنون به تهران آمده بودند، هریک به‌تواتر هفته‌ای یک‌بار کنفرانسی علمی در مدرسۀ آلیانس ترتیب می‌دادند. شرکت در این کنفرانسها برای کسانی که زبان فرانسوی می‌دانستند، آزاد بود؛ برای نمونه دکتر شنیدر مقاله‌ای با عنوان «امراض قابل احتراز» در این مدرسه به زبان فرانسوی قرائت کرد (همـان، شم‍ 256، ص 1026)؛ همچنین گراد وان‌رُگن، مهندس هلندی، سخنرانی‌ای دربـارۀ خوزستـان داشـت (همـان، شم‍ ‍397، ص 2091). برخی از رجال و دولتمردان نیز که در سخنرانیها شرکت می‌کردند، از کمک مالی به مدرسه دریغ نداشتند (ناطق، همانجا). 
در سال 1320 ق/ 1902 م، بار دیگر آلیانس از دولت فرانسه خواست تا گواهی‌نامۀ مدرسه، معادل با باکالوره‌آ باشد؛ دولت فرانسه قبول نکرد و دیپلم آلیانس را معادل گواهی‌نامۀ ابتدایی فرانسه دانست و ازاین‌رو فارغ‌التحصیلان مدرسه برای ورود به مراکز عالی آموزشی فرانسه باید امتحانات مقدماتی می‌دادند (همانجا؛ سلطانیان، 66). 
آلیانس فعالیتهای خیرخواهانه نیز داشت؛ به گزارش روزنـامۀ تربیت (شم‍ 259، ص 1038) انجمن آلیانس در مدرسه، دفتر اعانه‌ای برای زلزله‌زدگان جزایر مارتینیک ترتیب داده بود. در طول این مدت دانش‌آموزان مدرسه به‌سرعت افزایش می‌یافتند؛ به‌گفتۀ هما ناطق («تاریخچه»، 65) در 1321 ق، 130 دانش‌آموز در مدرسه مشغول به تحصیل بودند (قس: غفاری، 172). 
در سال 1321 ق، مدرسۀ آلیانس، در مراسمی به 5 تن از دانش‌آموزان مدرسه که در امتحانات دورۀ عالی قبول شده بودند، تصدیق‌نامه داد. در این مراسم میرزا حسین خان، پسر مشیرالدوله به نمایندگی از صدراعظم، و ممتازالدوله به نمایندگی از وزیر امور خارجه حاضر بودند. مظفرالدین شاه نیز یک قطعه عکس خود را برای انجمن آلیـانس فرستاد ( تربیت، شم‍ ‍279، ص 1147). در ربیع‌الاول 1322، مدرسه برای دومین‌بار گواهی‌نامه‌های فارغ‌التحصیلان را با حضور وزیرمختار فرانسه در ایران اعطا کرد (همان، شم‍ ‍318، ص 1457). 
مدرسۀ آلیانس برای تأمین هزینه‌های جاری، فعالیتهای هنری نیز داشت. محمدعلی فروغی از برگزاری تئاتری سخن گفته است که درآمد آن به مدرسۀ آلیانس اختصاص می‌یافت (ص 75، 143). 
در سال 1322 ق، شمار شاگردان مدرسه به 110 یا 130 تن می‌رسید که از میان آنها چند تن به‌صورت شبانه‌روزی در مدرسه تحصیل می‌کردند (سلطانیان، 66). در این زمان مدرسه 6 معلم داشت که دو تن از آنها فرانسوی بودند. به‌جز ویزیوز، مدیر مدرسه، یک معلم فرانسوی نیز به نام مولر از رمضان 1322 و به خواست انجمن آلیانس برای تدریس زبان فرانسوی، ریاضی و نقاشی به مدرسۀ آلیانس در تهران مأمور شد ( تربیت، شم‍ ‍342، ص 1652). 4 معلم دیگر ایرانی بودند که یکی تدریس ابتدایی زبان فرانسوی را برعهده داشت و دو معلم‌ دیگر، عربی و فارسی درس می‌دادند و یک ناظم هم در مدرسه حضور داشت. امتحانات مدرسه در این سال با حضور هیئت ممتحنین شامل مسیو دوفرانس سفیر فرانسه، به‌عنوان رئیس، ژاک دمرگان رئیس هیئت باستان‌شناسی فرانسه در ایران، دکتر شنیدر و سوگون رئیس کمیتۀ آلیانس فرانسه و چند تن دیگر برگزار شد (غفاری، 173). 
جشن پنجمین سال فعالیت مدرسه در سفارت فرانسه با حضور مسیو دوفرانس وزیرمختار، مسیو هنبیک معلم مدرسۀ سیاسی و مسیو دمرگان برگزار شد ( اطلاع، 4). در این هنگام مواد درسی مدرسه عبارت بود از ریاضی، تاریخ، جغرافیا، فلسفه، ادبیات، و مهم‌ترین درس یعنی زبان و ادبیات فرانسوی که شامل آثاری از مولیر (نمایشنامه‌ها)، الکساندر دوما ( کنت مونت کریستو و سه تفنگدار)، ویکتور هوگو (بینوایان)، فنلون (ماجراهای تلماک) و لافونتن (اشعار) می‌شد (سلطانیان، 66-67). 
سال 1323 ق مصادف بود با استخدام معلمان فرانسوی برای مدرسۀ دارالفنون؛ به‌همین‌سبب بخشی از دانش‌آموزان مدرسۀ آلیانس برای تحصیل به دارالفنون رفتند و شمار شاگردان به 95 تن کاهش یافت. 
مدرسۀ آلیانس پس از پیروزی جنبش مشروطه در ایران همچنان به فعالیت خود ادامه داد. نیاز به آموزش زبان فرانسوی بیش‌ازپیش احساس می‌شد. به‌همین‌دلیل مدرسۀ آلیانس درحالی‌که از کمکهای مالی دولت فرانسه محروم بود، توانست به فعالیت ادامه دهد (ناطق، کارنامه، 107، 109-110، 315-316). هزینۀ جاری مدرسۀ آلیانس در این دوره از طریق دریافت شهریۀ شاگردان، فروش اوراق قرضه به دانش‌آموزان، و دریافت پول از مظفرالدین شاه و برخی از درباریان تأمین می‌شد؛ ولی همچنان مشکل مالی داشت. وزیرمختار فرانسوی به‌ناچار از دولت فرانسه درخواست کرد برای جلوگیری از تعطیلی مدرسه 3هزار فرانک به مدرسه کمک شود. در همین سال گردانندگان مدرسه توانستند نمایشنامه‌ای در 5 پرده و با عنوان «قلک پول» ( لاکانیوت) در حضور عین‌الدوله و دیگر درباریان اجرا کنند؛ داستان در یکی از کوچه‌های پاریس می‌گذشت و دکور نمایش را ویزیوز ساخته بود. این نمایش با موفقیت روبه‌رو شد و در یک شب 45هزار فرانک به نفع مدرسه کمک شد و اندکی از مشکلات مالی مدرسه را کاست (همانجاها). 
در سال 1325 ق/ 1907 م، و پس از به‌سلطنت‌رسیدن محمدعلی شاه، مدرسه با مشکلات بیشتری روبه‌رو گشت؛ به‌طوری‌که کمک‌هزینۀ هزارفرانکی دولت ایران قطع شد (غفاری، همانجا). به‌گفتۀ ناطق، محمدعلی شاه کهنه‌پرستان را برضد مدارس خارجی بسیج کرد و درنتیجه برخی از اعضای آلیانس خود را از کمیته کنار کشیدند (همان، 110). درعوض، کمیتۀ آسیایی آلیانس در 1326 ق/ 1908 م، مبلغ هزار فرانک برای کمک به مدرسه اختصاص داد و 500‘1 فرانک نیز دولت فرانسه کمک کرد (غفاری، همانجا).