آلمان، سفارتخانه

آلمان، سفارتخانه \sefārat-xāne-ye ālmān\، مجموعۀ باغ و عمارت متعلق به جمهوری فدرال آلمان واقع در خیابان فردوسی، روبه‌روی ساختمان پس‌انداز بانک ملی ایران.
محل کنونی ساختمان سفارتخانۀ آلمان در دورۀ ناصری، پیش از آنکه حصار شاه‌تهماسبی برچیده شود، باغی متعلق به ملک‌الکتاب رشتی، و روبه‌روی باغ ایلخانی (ﻫ م) بود. مخبرالسلطنه هدایت در خاطرات خود یادآور شده است: در 6سالگی، پدرش رضاقلی خان هدایت، باغ ملک‌الکتاب را خریداری کرد و خانوادۀ او برای اقامت به آن باغ رفتند. زمین باغ، 10 تا 12هزار ذرع مربع مساحت داشت. مخبرالدوله و برادرش نیرالملک، این زمین را به دو بخش تقسیم کردند. باغ و عمارت نیرالملک، بعدها به ساختمان سفارت ترکیه تبدیل شد و باغ و عمارت مخبرالدوله نیز به مالکیت سفارت آلمان درآمد (هدایت، 1-2؛ نیز نک‍ : محبوبی، 570).
نخستین هیئت رسمی سفارت آلمانی در ذیحجۀ 1301/ سپتامبر 1884، به تهران رسید. اعضای هیئت عبارت بودند از: ارنست فون براونشوایگ، وزیرمختار و ایلچی مخصوص آلمان؛ بروکس، مستشار سفارت؛ و دو تن دیگر به‌عنوان کارمندان سفارت. این گروه پس از ورود به ایران در بندر انزلی توسط میرزا رضا خان جنرال آجودان مورد پیشواز قرار گرفتند و تا تهران همراهی شدند. در باغشاه از آنان استقبال رسمی شد و عمارتی نیز، در باغ لاله‌زار برای اقـامت آنها در نظر گرفتند ( ایران، شم‍ ‍557، ص 1- 2). 6 ماه پس از ورود هیئت آلمانی به تهران، دولت آلمان درخواست کرد تا سفیر آلمان به‌صورت دائمی و رسمی در ایران اقامت داشته باشد؛ دولت ایران نیز این درخواست را پذیرفت (همان، شم‍ 572، ص 1-2‍).
ساختمان سفارت آلمان در سالهای پایانی دورۀ ناصری (1311-1312 ق) توسط گراف شولنبرگ نمایندۀ امپراتوری آلمان خریداری شد. در آن زمان، در محل این باغ، ساختمانی دوطبقه قرار داشت که میان سالهای 1302-1304 ق/ ۱۸۸۴-1886 م، ساخته شده بود («وبگاه ... »، بش‍‌ ). به نوشتۀ قهرمان میرزا سـالور ملقب به عین‌السلطنه (1/ 685-686)، این عمارت را صنیع‌الدوله پسر مخبرالدوله ساخته بود. باغ و عمارت، حدود یک دهه در اجارۀ سفارت آلمان قرار داشت تاآنکه در 1310 ش/ ۱۹۳۱ م، به مالکیت دولت آلمان درآمد. گرچه عمارت آن چندین‌بار تا آن زمان بازسازی شده بود، ولی سرانجام در 1316 ش/ ۱۹۳۷ م تخریب، و عمارت جدیدی به‌جای آن ساخته شد. ساختمان جدید سفارت در 1320 ش/ ۱۹۴۱ م و در جریان جنگ جهانی دوم آمادۀ بهره‌برداری شد؛ ولی حوادث جنگ جهانی سبب شد که مجموعۀ سفارت آلمان را دولت وقت ایران توقیف کند. از آن پس، سفارت سوئد که حافظ منافع آلمان در ایران بود، به این ساختمان نقل مکان کرد. نزدیک به یک دهۀ بعد در 1328 ش/ ۱۹۴۹ م، این ساختمان به آمریکاییها واگذار شد و دیپلماتهای آمریکایی تا آماده‌شدن ساختمان اختصاصی سفارت آمریکا در 1332 ش/ ۱۹۵۳ م، از آن استفاده می‌کردند. از این زمان به‌بعد، از زمین و ملک سفارت آلمان رفع توقیف شد؛ بااین‌حال، مالکیت آن تا 1356 ش/ ۱۹۷۷ م، به‌صورت قطعی به جمهوری فدرال آلمان واگذار نگردید.
سفارت آلمان، باغی در الٰهیۀ شمیران نیز دارد. این باغ در 1322 ق/ 1904 م، توسط دولت آلمان خریداری شده است (قس: سپهر، 40، که سال 1905 م آورده است). باغ سفارت آلمان، مدتی در اختیار دولت ایران بود و در 1332 ش/ ۱۹۵۳ م، دیگربار مانند ساختمان اداری سفارت، به جمهوری فدرال آلمان واگذار شد. عمارت باغ سفارت در الٰهیه، که در دورۀ قاجار بنا شده بود، در 1353 ش/ ۱۹۷۴ م، به‌دلیل فرسودگی بنا تخریب، و ساختمانی نوبنیاد برای اقامت سفیر در آن بنا شد («وبگاه»، بش‍‌ ). 
گفتنی است در اواخر دورۀ قاجار (ح 1303 ش) کوچه‌ای در جنوب سفارتخانۀ آلمان به‌سبب مجاورت با آن، به نام کوچه‌برلن نام‌گذاری شد (سالور، 9/ 7231) و امروزه نیز به همین نام نامیده می‌شود. نام این کوچه در «نقشۀ نجم‌الدوله»، آجودان‌باشی اسـت (نک‍ : اطلس ... ، 72؛ نیز برای آگاهی بیشتر، نک‍ : ه‍ د، آجودان‌باشی، کوچه). 

مآخذ

اطلس تهران قدیم؛ ایران، تهران، 1302 ق؛ سالور، قهرمان میرزا (عین‌السلطنه)، روزنامۀ خاطرات، به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، تهران، 1374 ش؛ سپهر، احمدعلی، ایران در جنگ بزرگ 1914- 1918 م، تهران، 1336 ش؛ محبوبی اردکانی، حسین، تعلیقات بر المآثر و الآثار اعتمادالسلطنه (چهل سال تاریخ ایران، ج 2)، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1368 ش؛ «وبگاه رسمی سفارت آلمان»، تهران ... (مل‍‌ )؛ هدایت، مهدی‌قلی، خاطرات و خطرات، تهران، 1385 ش؛ نیز: 

Teheran.diplo, www.teheran.diplo.de. 
مسعود تاره