آقا محمود، مسجد

آقا محمود، مسجد \masjed-e āqā mahmūd\، قبلاً مسجد حکیم‌باشی، مجموعه‌ای مشتمل‌بر مسجد، مدرسه و آب‌انبار واقع در خیابان پامنار، ابتدای کوچۀ مروی. این مجموعه در تاریخ 25/ 6/ 1363 ش به شمارۀ 635‘1 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. 
این بنا از جملۀ آثار عهد فتحعلی شاه قاجار است که در 1243 ق/ 1827 م، توسط میرزا احمد حکیم‌باشی ساخته، و وقف شده است. در ابتدا مسجد به نام سازندۀ آن، مسجد حکیم‌باشی خوانده می‌شد، اما بعدها چون مدتی پیش‌نمازی مسجد را آقا محمود کرمانشاهی بر عهده داشت، به نام مسجد آقا محمود خوانده شد. امروزه چون این مسجد را کردهای فیلی اداره می‌کنند، نزد اهالی و کسبۀ محل به مسجد کردها یا مسجد کردهای فیلی نیز شهرت دارد (نک‍ : بلاغی، 74؛ مسـاجد ... ، 51؛ معتمدی، 454). 
مسجد آقا محمود در دورۀ قاجاریه کاربری آموزشی (آموزش علوم دینی) داشت. تهماسب‌قلی خان وحدت کرمانشاهی (د 1301 ق)، از صوفیان طریقت نعمت‌اللٰهی برای چندی در این مسجد اقامت داشت و مجلس درس را اداره می‌کرد (نوربخش، 1/ 330). آقابزرگ تهرانی در خاطرات خود نوشته است که برای تحصیل علوم ادبی (مطول) به مسجد آقا محمود نزد شیخ‌ عبدالحسین، پسر غلامرضا شیرازی می‌رفته است (ص 42). در 1309 ق بانویی نیکوکار، کاروان‌سرا و دو دانگ از یک حیاط به مساحت 100 مـ2 را وقف این مسجد کرده بود تا حقوق طلاب از طریق آن تأمین گردد (نوربخش، 1/ 329-330). 
در «نقشۀ برزین» از تهران که در سالهای پایانی سلطنـت محمـد شـاه قـاجـار (سل‍ 1250-1264 ق/ 1834- 1848 م) ترسیم شده است، از این مسجد با نام «مسجد حاکم»، و در نقشه‌های کرشیش و نجم‌الدوله از تهران که به‌ترتیب در سالهای 1275 و 1309 ق به چاپ رسیده‌اند، از آن با نام مسجد حکیم در محلۀ عودلاجان، واقع در کوچۀ آقـا محمود یاد شده است (نک‍ : اطلس ... ، 31، 43، 78، 84). 
مسجد آقا محمود دارای دو کتیبه از جنس سنگ مرمر است. بر کتیبۀ بالای سردرِ ورودی بنا چنین نوشته شده است: «هو الواقف علی الضمائر ـ موقوفات مسجد جدید البنای مرحوم مغفور مبرور میرزا احمد حکیم‌باشی به‌جهت اخراجات چراغ و بوریا و خادم و مؤذن و خرابی وقف شده: یک باب دکان مقابل خان حاجی عبدالوهاب و یک دانگ خان حاجی خان مشهور به خان گبرها و دو باب دکان صباغی متصل به یکدیگر مع سه دکۀ کوچک مقابل دکان حاجی امین و یک باب دکان علافی مقابل محلۀ یهودیان و یک باب دکان حدادی واقع در محلۀ دانکی؛ منافع املاک مزبوره با اطلاع متولی صرف مسجد مزبوره گردد. و کان ذٰلک فی شهر محرم الحرام سنة 1275». 
بر کتیبۀ دیگر که در ایوان گنبدخانه نصب شده، سورۀ جمعه نگاشته شده، و پس از آن آمده است: «کتبه العبد الحاج محمد الاصفهانی ـ سنة 1243». 
مسجد آقا محمود با مساحتی حدود 700‘1 مـ2 شـامل فضای ورودی، ایوان گنبدخانه، شبستان اصلی (گنبدخانه)، صحن، شبستان زمستانی، دو ایوان فرعی (مدرس)، 8 حجره، زیرزمین، وضوخانه و آب‌انبار است. 
مسجد دو ورودی متقارن در جنوب بنا، و در دو سوی گنبدخانه دارد که گویا برای استفادۀ مجزای نمازگزاران مرد و زن طراحی شده بوده است. امروزه تنها از ورودی شرقی گنبدخانه استفاده می‌شود و ورودی دیگر مسدود است. ورودی مسجد با اختلاف 8 پله پایین‌تر از سطح خیابان است. پس از ورودی، یک هشتی مربع‌شکل قرار دارد و در امتداد آن دالانی با 3 دهنه، ورودی را به صحن متصل می‌سازد.
ایوان گنبدخانۀ مسجد در سمت جنوب صحن جای دارد. ایوان دارای 6 طاقچۀ متقارن است که در میانۀ آنها درِ ورودی گنبدخانه کار گذاشته شده است. تزیینات ایوان شامل کاربندی ساده از نوع رسمی‌بندی و ترکیب آجر و کاشی (معقلی) است. 
شبستان اصلی مسجد به‌صورت گنبدخانه است و در جنوب ایوان و میان دو دالان ورودی واقع شده است. بر روی گنبدخانه، گنبدی با ارتفاع 13 متر از کف قرار دارد که دارای 4 روزن و یک هورنو است که به‌منظور تأمین روشنایی شبستان، در گنبد تعبیه شده‌اند. شکل گنبد شبدری است و به‌صورت رج‌چین و بدون تزیینات بنا شده است. زیر گنبد در 4 طرف گنبدخانه گوشه‌سازی شده است و محرابی در دیوار جنوبی قرار دارد. 
در میانۀ بنا صحنی وجود دارد که در جنوب آن، ایوان گنبدخانه، در شرق و غرب آن، مدرسها و حجره‌ها، و در شمال آن، شبستان قرار گرفته است. این صحن، آجرفرش شده، و در گذشته حوضی مربع‌شکل در وسط آن قرار داشته است. امروزه این صحن با سازه‌های فلزی و صفحه‌های موج‌دار از جنس فایبرگلاس (ایرانیت) به‌سبک شیروانی، مسقف شده است. 
در شمال بنا شبستان زمستانی جای دارد؛ این شبستان با فضای طویل و کم‌عمق، دارای 7 دهانۀ مربع‌شکل و چندین نورگیر است. در زیر این شبستان، زیرزمین قرار دارد که دسترسی به آن از دو طرف و از طریق حجره‌ها میسر است. 
در دو طرف شرقی و غربی صحن، دو ایوان که گویا به‌عنوان مدرس استفاده می‌شده است و 8 حجره به‌صورت متقارن قرار دارد. درحال‌حاضر برای این فضاها، در نصب شده است که تبدیل به اتاق، انبار، آبدارخانه و آشپزخانه شده‌اند. 
وضوخانۀ مسجد در جبهۀ شرقی بنا واقع شده، و دسترسی به آن از دالان ورودی امکان‌پذیر است. این فضا در گذشته روباز و دارای حوضی بوده است که برای وضو و شست‌وشو از آن استفاده می‌شد، اما اکنون مسقف شده، و حوض مزبور از میان رفته است. همچنین در این فضا درخت کهن‌سالی وجود دارد که به هنگام نوسازی وضوخانه حفظ شده، و سقف جدید، پیرامون آن را گرفته است. در جبهۀ شرقی بنا آب‌انبار مجموعه قرار دارد که ورودی آن بیرون از ساختمان است. این آب‌انبار از اندک نمونه‌های به‌جامانده از آب‌انبارهای تهران است، هرچند این آب‌انبار دراثر ساخت‌وساز غیراصولی ساختمانهای پیرامون به‌شدت آسیب دیده، اما بازسازی شده است. 

مآخذ

آقابزرگ، «زندگی‌نامۀ خودنوشت»، کتاب ماه کلیات، تهران، 1382 ش، شم‍ ‍69-70؛ اطلس تهران قدیم؛ بلاغی، عبدالحجـت، تـاریخ تهـران، «بخـش مرکـزی و مضـافـات»، قـم، 1350 ش؛ مساجد دیرینه‌سال تهران، به کوشش حسن حبیبی، تهران، 1388 ش؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381 ش؛ نوربخش، مسعود، تهران به روایت تاریخ، تهران، 1380 ش.

رضا فرزان‌یار ـ زینب اکبری