روملو

رومْلو، حسن بیگ، تاریخ‌نگار و سپاهی (قم، 937-985 ق/ 1531-1577 م). وی نوادۀ امیر سلطان روملو، از سرکردگان طایفۀ ترک روملو بود که امیر تیمور گورکان در جنگ با عثمانیها پسرانشان را به اسارت برده، و سپس با پادرمیانی خواجه علی سیاه‌پوش آنها را آزاد کرده بود. این اسیران آزادشده در ایران ماندند و به صفویه پیوستند و در قدرت‌یافتن آنها نقشی مؤثر ایفا کردند. امیر سلطان روملو از نخستین سرداران برجستۀ قزلباش، و از پشتیبانان اصلی شاه اسماعیل یکم بود. او در پادشاهی طهماسب یکم نیز همچنان جایگاه خود را نگه داشت و حکومت قزوین و توابع آن به وی سپرده شد؛ چنان‌که در برخی از تواریخ عصر صفوی نام و خدمات او به‌تفصیل آمده است (نوایی، 88-90). 
کودکی و نوجوانی حسن بیگ در فراگیری دانش گذشت. او چنان‌که خود می‌گوید، شرح تجرید را نزد مولانا ابوالحسن بن احمد باوردی فراگرفت که اشاره‌ای نیز به احوال او کرده است (نک‍ : 3/ 1413؛ نیز نک‍ : گلچین، 2/ 444). استاد دیگر او، مولانا مالک قزوینی، از خوش‌نویسان نامی عصر شاه طهماسب یکم بود و حسن بیگ حاشیۀ شمسیه را نزد او خوانده بود (نوایی، 89). 
حسن بیگ از نوجوانی وارد خدمات لشکری شد. پس از درگذشت امیر سلطان روملو در تبریز، وی را که پسری نوجوان بود، به‌جای نیایش حکومت قزوین و منصب قورچیگری دادند و پیر سلطان خلیفه فرمانده بخشی از قشون زیر فرمان او شد (روملو، 3/ 1271-1272). 
نخستین رویدادی که حسن بیگ از آن یاد کرده، استقبال از بهرام میرزا صفوی است که در 943 ق/ 1536 م به قزوین رفته (3/ 1251) و در آن زمان کودکی ده‌ساله بود. او به قراری که در ضمن گزارش حوادث سال 948 ق/ 1541 م بیان کرده است، پیوسته در سفرهای جنگی شاه طهماسب، ملازم وی بود و در همان سال نیز در سفر شاه به دزفول ــ که برای سرکوبی علاءالدوله، حـاکم خوزستان، و رسیدگی به دیگر امور آن دیار، همچون فرومالیدن مشعشعیـان، رفته بود ــ با او همراه شد. همچنین، تا 980 ق که به نگارش احسن التواریخ پرداخت، همواره در ملازمت شاه طهماسب به سر می‌برد (نک‍ : 3/ 1280؛ کسروی، 51-52). 
صحنه‌هایی که روملو از سفرها و نبردهای شاه طهماسب، همچون جنگهای او با گرجیان و کردان گزارش کرده، از دیده‌های خود او ست (همانجا، نیز 1300-1301؛ نوایی، 90-91). 
با پایان‌گرفتن دورۀ دیرپای پادشاهی طهماسب، و مرگ او در 984 ق/ 1576 م، کشور دستخوش شورش و ناآرامی گردید. سرانجام، حیدر میرزا، ولیعهد رسمی شاه طهماسب، کشته شد و شاه اسماعیل دوم، که از حمایت طایفۀ روملو برخوردار بود، بر تخت شاهی نشست و ازاین‌رو، طایفۀ روملو و نیز شخص حسن بیگ قدرتی بیشتر یافتند. شاه اسماعیل دوم کمتر از یک سال بعد، در 985 ق درگذشت و طرف‌دارانش از اریکۀ قدرت به زیر افتادند و برخی هم به قتل رسیدند. شاید حسن بیگ هم از این رویداد به هراس افتاد، و پیوسته نگران جانش بود. او حتى تا قم به استقبال شاه جدید، سلطان محمد خدابنده، رفت (روملو، 3/ 1529، 1549-1550). وی حدود یک سال از حوادث عصر او را نیز در احسن التواریخ آورده است؛ اما ازآن‌پس، دیگر خبری از او در منابع دیده نمی‌شود و ممکن است او در 48سالگی، در جریان آشوبهای اوایل پادشاهی سلطان محمد خدابنده به قتل رسیده باشد (نوایی، 64-65). برخی از پژوهشگران آورده‌اند که حسن بیگ پس از شاه اسماعیل دوم، به خدمت سلطان محمد خدابنده درآمد و در این روزهـا هم در شمـار بزرگـان لشکری بـود (برای نمونه، نک‍ : زرین‌کوب، 53). 

احسن التواریخ

این کتاب، اثر پرآوازۀ حسن بیگ روملو ست که در پاره‌ای منابع با نام تاریخ سلطنت شاه اسماعیل ثانی نیز از آن یاد شده است. این اثر که گویا در 12 جلد نوشته شده، یا قرار بود که نوشته شود، گزارش رویدادهای تاریخ از آغاز آفرینش تا 985 ق بوده است؛ اما از 10 جلد نخست آن تاکنون نشانه‌ای به دست نیامده است. گرچه حسن بیگ در جلدهای 11 و 12 گاه به گزارش برخی وقایع که در جلدهای 6 و 7 آمده، اشاره کرده است؛ ولی احتمال داده‌اند که او موفق به نگارش جلدهای پیش‌تر نشده، یا اگر نوشته، تاکنون نسخه‌ای از آنها به دست نیامده است. فلیکس تاور و محمد قزوینی (3/ 345) بر آن‌اند که حسن بیگ هرگز موفق به نگارش 10 جلد نخست این کتاب نشده است. با‌این‌همه، از‌دست‌رفتن یا تألیف‌نشدن 10 جلد نخست مایۀ تأسف نیست، چون قطعاً مندرجات آنها برگرفته از تواریخ پیشینیان است و چندان واجد آموزش نیست. روملو جلدهای 11 و 12 را که هم‌اکنون در دست است و چند بار به چاپ رسیده، پس از تألیف، به شاه اسماعیل دوم تقدیم داشت (نوایی، 95-97). 
جلد یازدهم احسن التواریخ گزارش رویدادهای تاریخ ایران و عثمانی و ماوراءالنهر است که آغاز آن، گزارش مرگ تیمور در 807 ق/ 1405 م، و پایانش، حوادث سال 900 ق/ 1494 م است. به گفتۀ مصحح کتاب، این جلد برگرفته از چند اثر تاریخی مهم چون مطلع سعدین، دیار بکریه، حبیب السیر، هشت بهشت و جز آنها ست. موضوع این مجلد، گزارش وقایع جانشینان تیمور، قراقویونلوهای شیعی، و نبردهای آنان با آق‌قویونلوهای سنی است و سرانجام، با گزارش رویدادهای روزگار شاهرخ تیموری و جانشینان وی، تا سلطان حسین بایقرا به پایان می‌رسد (همو، 65- 68). 
بخش دیگر از جلد یازدهم، شرح تاریخ سلاطین عثمانی است و در کنار آن، تاریخ فرمانروایان قرامانی و اسفندیاری و دیگر امرای ترک آسیای صغیر نیز آمده است. این جلد به کوشش عبدالحسین نوایی تصحیح، و همراه با مقدمۀ مفصلی از او، نخستین‌بار در 1349 ش، در تهران منتشر، و سپس چند بار دیگر تجدید چاپ شده است. 
جلد 12 احسن التواریخ، مهم‌ترین مجلد این کتاب، و مشتمل بر وقایع ایران از 900 تا 985 ق/ 1494-1577 م، یعنی تاریخ ایران از اواخر حکومت تیموریان و ظهور صفویه تا روزگار شاه اسماعیل یکم، شاه طهماسب یکم و شاه اسماعیل دوم و اوایل حکومت سلطـان محمـد خدابنـده (حک‍ 985-996 ق/ 1577- 1588 م) اسـت. گزارشهای سال‌شمار تا 980 ق ادامه پیدا کرده، و نویسنده سپس با وقفه‌ای چهارساله شرح وقایع را تا 985 ق به آن افزوده است (همو، 95). حسن بیگ جانب‌دار شاه اسماعیل دوم بوده، و کتاب را هم به وی تقدیم کرده، و در جای‌جای اثرش به طرف‌داری از او پرداخته، و او را ستوده است (همو، 91-92)؛ با آنکه نگارنده هم‌روزگار این فرمانروایان بوده، و پاره‌ای ملاحظات را در نظر داشته است؛ بااین‌همه، احسن التواریخ را باید از مهم‌ترین و مفیدترین منابع تاریخ ایران در این دوره به شمار آورد (هینتس، 3). 
درواقع، روملو در مقایسه با دیگر مورخان این عصر، کمتر به تملق و گزافه‌گویی پرداخته است؛ حتى هنگامی‌که سخن از شاهان صفوی به میان می‌آورد، به‌خلاف رسم رایج، از آوردن جملات و اصطلاحات اغراق‌آمیز خودداری می‌کند. اهمیت دیگر جلد 12 احسن التواریخ در آن است که همۀ گزارشها برآیند دیده‌ها و شنیده‌های خود روملو، یا برگرفته از اسناد و مدارک دیوانی معتبری است که او به آنها دسترسی داشته است؛ به‌هرحال، نویسنده در این جلد از منابع مکتوب کمتر بهره‌مند شده است (نوایی، 96-97). 
جلد دوازدهم را نخستین‌بار چارلز فارمن سدون همراه با ترجمۀ انگلیسی آن در 1350 ق/ 1931 م در بارودای هند به طبع رساند؛ همین جلد در تهران، در 1347 ش بازچاپ شده است. چون چاپ سدون افتادگیهای بسیار داشت، عبدالحسین نوایی با استفاده از نسخ خطی نویافته، آن را تصحیح، و در 1357 ش در تهران چاپ کرده است. 
احسن التواریخ روی‌هم‌رفته، آگاهیهایی بسیار سودمند دربارۀ پادشاهان ایران، روم و خانان ازبک و خاقان چغتای دارد (زرین‌کوب، 53). افزون‌براین، ازآن‌رو که مؤلفْ سپاهی‌پیشه بوده، توجه بسیار به تاریخ نظامی ایران و شرح جنگها نشان داده است؛ لیکن از گزارش ضعفها و شکستها هم پرهیز نکرده، و حتى در اظهارنظر دربارۀ دشمنان ایران هم تااندازه‌ای انصاف را رعایت کرده است. در این کتاب، به‌جز وقایع سیاسی و نظامی، اطلاعاتی گسترده هم دربارۀ رجال سیاسی، دانشمندان، فقیهان و شاعران آمده است. این آگاهیها و سرگذشت این افراد ذیل حوادث سالی که آنان درگذشته‌اند، یاد شده است. 
بخشی کوچک از احسن التواریخ، مربوط به تاریخ گرجیان، در 1387 ق/ 1967 م، در شوروی منتشر شده است (ملک، 2/ 9). 

مآخذ

روملو، حسن، احسن التواریخ، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1384 ش؛ زرین‌کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، 1362 ش؛ قزوینی، محمد، یادداشتها، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1349 ش؛ کسروی، احمد، تاریخ پانصدسالۀ خوزستان، تهران، 1356 ش؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، 1363 ش؛ ملک، خطی؛ نوایی، عبدالحسین، مقدمه بر احسن التواریخ (نک‍ : هم‍ ، روملو)؛ هینتس، والتر، شاه اسماعیل دوم، ترجمۀ کیکاووس جهـانداری، تهران، 1371 ش. 

علی آل‌داود