روژبیانی

روژْبَیانی، نام یکی از طوایف یک‌جانشین کردزبان در بخشهایی از غرب ایران و اقلیم کردستان عراق. 
روژبیانی در زبان کردی ترکیبی از روژ (روز در فارسی)، و بیانی به‌ معنای بامدادان است (شرفکندی، ذیل روژ، به‌یانی)؛ اما این ترکیب در شکل اصطلاحی آن، فاقد مضمون و معنای مشخصی در زبان و فرهنگ کردی است. برخی پژوهشگران روژبیانی را منسوب به روژبیان، نیای ایل، می‌دانند و بر این باورند که این نام تغییریافتۀ روزبهان در زبان فارسی است. استدلال این گروه آن است که در برخی موارد، برخی رجال و نویسندگان روژبیانی در حواشی نسخه‌های خطی و کتابهایشان، نام خود را به‌صورت روزبهانی نوشته‌اند (روژبیانی، 11-12/ جم‍ ). افزون‌بر این، تبدیل ژ و ز (روز و روژ یا زیر و ژیر) و همچنین، ها و یا (فهلی و فیلی یا یتیم و هتیم) در فارسی و کردی، امری معمول و رایج است. این نکته را هم نباید فراموش کرد که نام روژبیانی در شرف‌نامه به‌صورت روزبهان آمده است (نک‍ : بدلیسی، ۳۳، ۳۲۳). امروزه در کرکوک و نواحی اطراف آن هم هر دو نام روزبهانی و روژبیانی برای افراد این عشیره به کار می‌رود (عزاوی، 2/ ١٥١، ١٦١).

پراکندگی جغرافیایی

مرکز اصلی زندگی طایفۀ روژبیانی همواره شهر کرکوک و روستاهای اطراف آن بوده است. منابع از سکونت طایفۀ یک‌جانشین روژبیانی در روستاهای قره‌ حسن، لیلان، خدربلاغ و فورقان سخن گفته‌اند (روژبیانی، 1۱/ ٢٩٣). با وجود این، روژبیانیها در 3 شهر برده رش، کلار و خانقین، در اقلیم کردستان عراق و برخی روستاهای مابین آنها زندگی می‌کردند. ازاین‌میان، روستاهای میل قاسم، شاکل و زرده توران در شیروانه کلار و بن گوره و قلمه در خانقین از مراکز روژبیانی‌نشین بوده‌اند. گروهی از روژبیانیها هم در قلمرو طایفۀ دزه‌یی دراطراف اربیل، مرکز اقلیم کردستان، زندگی می‌کردند. از چگونگی پیوند یا ادغام عشایر دزه‌یی، سیان و مـامه سینی ــ که شاخه‌ای از روژبیانیها جـزو آن است ــ با طوایف روژبیانی آگاهی چندانی در دست نیست (همو، 1١/ ٢٩٣، ٣٠٨؛ 12/ ٣٦٢، ٣٦٧؛ عامری، ٦/ ١٠٦-١١٠؛ عزاوی، 2/ 151). شمار کمی از اعضای این طایفه نیز ساکن روستاهای مرزی خانقین و قصر شیرین در غرب ایران بودند. جالب آنکه تپه‌ای مربوط به هزارۀ دوم ق‌م در بوکان وجود دارد که به تپۀ روژبیانی مشهور است؛ اما از ارتباط آن با طایفۀ روژبیانی نمی‌توان اطلاع دقیقی به دست داد (شمس).

تبارشناسی و زبان

برخی پژوهشگران تبار روژبیانیها را به دیلمیان می‌رسانند و فردی به نام روزبهان بن ونداد بن خورشید دیلمی را که در ۳۳۳ ق/ 945 م، برضد معزالدوله، فرمانروای آل‌بویه، شورش کرد، نیای آنان می‌دانند (روژبیانی، ١1/ 2٦٨-2٧٢). حمدالله مستوفی (ص 549-550) و به تبع او، شرف خان بدلیسی (ص 32-33)، از طایفۀ روزبهان به‌عنوان یکی از طوایف لر کوچک نام برده‌اند. شرف خان در جای دیگر از آنان در کنار ایلات لک و زند به‌عنوان یکی از طوایف اکراد ایران (سیاه منصور، چگنی و زنگنه) نام برده (ص ۳۲۳)، و پیدا ست که منظور او از طایفۀ روزبهان همان روژبیانی است. جالب آنکه امروزه، زنگنه‌ها ــ که شرف‌خـان، روزبهان یا روژبیانی را جزو آنها آورده اسـت ــ در جنوب کرکوک، ناحیۀ گرمیان و کفری و باجلان در نزدیک خانقین (ادمندز، ۱3)، یعنی همان قلمرو روژبیانیها، زندگی می‌کنند. همچنین در استان کرکوک افزون‌بر طایفۀ زنگنه، طوایف لک و زند هم زندگی می‌کنند (حسنی، ۲۱۶). البته، برخی پژوهشگران روژبیانیها را جزو لکها به حساب آورده، و بر این باورند که لک خود به ۴ طایفۀ زرگوش، سوره میری، روژبیانی (روزبهان) و شیخ بزینی تقسیم می‌شوند. این باور وجود دارد که آنان در زمان کریم خان زند (سل‍ ؟ـ1193 ق/ ؟ـ 1779 م) از نواحی اطراف شیراز و خرم‌آبـاد به این منطقه مهاجرت کرده، و پیرو مذهب اهل‌حق، یا علی‌اللٰهی بوده‌اند. البته بسیاری از آنان، ازجمله روژبیانیها با گذشت زمان، شافعی شده‌اند (عزاوی، 2/ ۱۶۱، 215؛ نیز شمس). 
مجاورت جغرافیایی روژبیانیها با زنگنه، لک و زند، 400 سال پس از شرف خان بدلیسی نشان می‌دهد که آنها در زمانی پیش از صفویه یک اتحادیۀ ایلی بوده‌اند و مهاجرت احتمالی آنان به کرکوک و نواحی اطراف نیز با هم رخ داده است. در یک روایت هم روژبیانیها به‌سبب سیف‌الدین مهاکان روزبهانی، از بزرگان شولستـان، به طایفۀ شول در ایـن منطقه پیوند داده شده‌انـد (نک‍ : منتخب ... ، ۳٨؛ روژبیانی، 1۱/ ٢٧٣). به نوشتۀ منتخب التواریخ (همانجا)، پدران سیف‌الدین مهاکان روزبهانی از زمان ساسانیان تا دورۀ او، نسل‌به‌نسل بر شولستان حکومت کرده‌اند تااینکه اتابکان لر بزرگ آنها را از بین بردند. برخی دیگر، روژبیانیها را کردتبار، و طایفه‌ای از ایل بزرگ گوران می‌دانند (توفیق، ٩٩). سبب این انتساب آن است که منابع از سکونت روژبیانیها در قلمرو اصلی گورانها سخن گفته، و برای نمونه، ابوبکر روژبیانی را حاکم درتنگ و حلوان در نیمۀ دوم سدۀ ۱۰ ق/ 16 م دانسته‌اند. در این زمان، ابوبکر از رؤسای طایفۀ روژبیانی به‌سبب حمایت از سلطان سلیمان قانونی، مورد توجه او قرار گرفت و افزون‌بر حلوان و درتنگ، ولایت شهرزول (شهرزور) هم به او واگذار شد (مأمون بیگ، ٧٨-٨٠). 
بر این اساس، امروزه طایفۀ روژبیانی خود به 3 گروه بزرگ سادات، رعیت و قول تقسیم می‌شود. سادات که از حدود ۳۰۰ سال پیش در کرکوک زندگی می‌کنند و به اهل‌بیت (ع) ارادت دارند، خود را روژبیانیهای اصیل می‌دانند. رعیت که اسم خود را از کریم خان زند، مشهور به وکیل‌الرعایا، گرفته‌اند از روژبیانیهای ایران‌اند که همراه با او از بهبهان به ناحیۀ قره‌حسن در کرکوک رفته، و دیگر به سرزمین خود برنگشته، و در همان‌جا ماندگار شده‌اند. قولها هم خود را از نوادگان ابوبکر یا بکر بیگ روژبیانی می‌دانند و چنان‌که پیش‌تر گفته شد، در خلال جنگهای عثمانی و صفوی در این ناحیه حاکم بوده‌اند (روژبیانی، 12/ ٣٨٥). البته این باور هم وجود دارد که اصطلاحات رعیت و قول، نه یک تقسیم‌بندی طایفه‌ای، بلکه نوعی نظام اجتماعی است که براساس آن، رعیت و قول ــ اصطلاحی کردی و معادل عربی بنده ــ به این سبب به این گروه از روژبیانیها اطلاق شده است، که آنها رعیت و مسکین مشایخ و سادات برزنجی و سپس طالبانی در کرکوک بوده‌اند (همو، 12/ ٣٨٦). به‌هرحال، با توجه به شواهد و قرائن موجود، به نظر می‌رسد روژبیانیها دراصل متعلق به طایفۀ بزرگ گوران یا جورقان بوده‌اند که منابع اسلامی سدۀ 3 م از سکونت آنها در حلوان سخن گفته‌اند (ابن‌فقیه، 387؛ ابن‌خردادبه، 14) و پس از آن هم تا سده‌های بعد، قدرت خود را در همان منطقه حفظ کرده‌اند (ابن‌فضل‌الله، 3/ 259). 
ازآنجاکه خاستگاه روژبیانیها، منطقۀ مهم و استراتژیک سرپل زهاب تا کرکوک ــ محل نزاع دائمی میان ایران و عثمانی ــ بود و بنابر معاهدۀ قصر‌شیرین در ۱۶۳۹ م/ 1049 ق، مرز رسمی دو کشور درست در منطقۀ روژبیانی‌نشین تعریف شد، بعدها طوایف دیگری به این منطقه آمدند و در روژبیانیها ادغام شدند. امروزه، در مناطق روژبیانی‌نشین کرکوک افزون‌بر عشایر ترک و عرب، عشیره‌های کرد جاف، طالبانی، داوده، کاکائی، صالحیه، شوان، شیخ بزینی، همه وند، جباری، دلو، شیخانی، زنگنه، لک، زند، کیچ، پالانی و وندائیه زندگی می‌کنند (حسنی، همانجا) و پیدا ست که جمعیت اندک روژبیانیها نمی‌تواند به دور از تأثیرات این‌همه عشیرۀ مجاور باشد. 

مسائل تاریخی و فرهنگی

اگر فرضیۀ یکی‌بودن روژبیانی و روزبهانی پذیرفته شود، می‌توان دهها شخصیت علمی و فرهنگی با لقب روزبهانی را دید که در طول هزار سال گذشته نام آنها در منابع آمده است (روژبیانی، ١1/ جم‍ ). احمد زرکوب نام دهها شخصیت روزبهانی را تا زمانۀ زندگی خودش در سدۀ 8 ق/ 14 م آورده است که بیشتر آنان از بزرگان روزگار بوده‌اند؛ اما مسئلۀ اصلی این است که هیچ‌کدام از این رجال ــ که خاستگاه بیشتر آنها فارس است و گاه رجال مشهوری مانند شیخ روزبهان بقلی شیرازی، از بزرگان طریقت صوفیۀ روزبهانیه، و فضل‌الله روزبهان خنجی، دیوان‌سالار و تاریخ‌نگار بزرگ هم در میان آنها دیده می‌شوند (نک‍ : سراسر اثـر؛ ستوده، ۶۹) ــ به تعلق کردی و روژبیـانی خود اشاره‌ای نکرده‌اند؛ بنابراین، نمی‌توان فرضیۀ کرد روژبیانی‌بودن آنان را پذیرفته‌شده پنداشت (توفیق، ۱۰۰).
در حوزۀ زیست روژبیانیها از نواحی حلوان و درتنگ تا کرکوک و نواحی اطراف آن، نام دهها شخصیت مختلف روژبیانی آمده است. تاآنجاکه منابع موجود نشان می‌دهند نخستین شخصیت مهم روژبیانی، ابوبکر روژبیانی، رئیس این طایفه در نیمۀ دوم سدۀ ۱۰م است. پس از آن، در طول ۴ سدۀ گذشته دهها شخصیت علمی، دینی و فرهنگی در میان روژبیانیها ظهور کرده‌اند که محمدجمیل روژبیانی نام آنها را در کتابش فهرست کرده است. این رجال که بیشتر آنان علما و اهل طریقت و سنی شافعی بودند، نقش زیادی در گسترش مذهب شافعی در منطقۀ گرمیان کردستان، یعنی خانقین تا کرکوک، داشتند. این در حالی بود که بیشتر طوایف و عشایر کرد آن منطقه، شیعه و یارسان (اهل‌حق) بودند (روژبیانی، 1۱/ ٢٩٣- ٣١٦، 12/ ٣٣١- ٣٨٨). 
زبان روژبیانیها کردی گورانی است، اما به‌سبب سکونت آنان در میان طوایف جاف و کلهر، بسیاری از واژگان خاص این دو گویش هم به زبانشان راه یافته‌اند که این را می‌توان از متون مکتوب آنان دریافت. در سالهای اخیر، روژبیانیها بیشتر از گذشته در ساختار حاکم زبان و فرهنگ کردی سورانی در اقلیم کردستان ادغام شده، و زبان کهن و تاریخی خود را تا حدود زیادی از دست داده‌اند (همو، 12/ ٣٤٥-٣٤٦). 
در سالهای اخیر، شخصیتهای نام‌آوری هم در میان روژبیانیها ظهور کرده‌اند که از جملۀ آنان می‌توان به محمدجمیل روژبیانی، تاریخ‌نگار و نویسندۀ مشهور، و جانو روژبیانی، فیلم‌نامه‌نویس و کارگردان شناخته‌شدۀ جهانی، اشاره کرد. محمدجمیل روژبیانی که در خانواده‌ای مذهبی و روحانی در کرکوک به دنیا آمده بود، بعدها به‌سبب مبارزه با نظام بعثی از عراق فرار کرد و در ایران اقامت گزید. او در سالهای اقامت در ایران، به‌ویژه در تهران (١٩٦٤- ١٩٧٩م)، با محافل علمی و فرهنگی داخل کشور پیوند یافت و دهها مقاله در نشریات مختلف منتشر کرد و سخنران شماری از کنگره‌های تاریخی آن روزگار بود که برای نمونه، می‌توان به اینها اشاره کرد: «امارت و فرمانروایی بنی‌عیار در غرب ایران»، مجموعه‌مقالات چهارمین کنگرۀ تحقیقات ایرانی، شیراز، 1352 ش، ج 2؛ «ایل جاوان»، هفتمین کنگرۀ تحقیقات ایرانی، تهران، 1355 ش؛ «ایل جاوان»، مجموعۀ سخنرانیهای هفتمین کنگرۀ تحقیقات ایرانی، به کوشش محمدرسول دریاگشت، تهران، 1357 ش، ج 4؛ «امارات شوانکاره الکردیه فی منطقه فارس و اصفهان»، ترجمه به عربی از شیرزاد روژبیانی، کاروان، 1985 م، س 3، شم‍ 30؛ «دین باستـانی کرد»، مهر، س 12، شم‍ 1. 

مآخذ

ابن‌خردادبه، عبيدالله‌، المسالك و الممالك، بيروت، 1992 م؛ ابن‌فضل‌الله عمری، احمد، مسالك الابصار، به کوشش مصطفى مسلم و دیگران، ابوظبی، 1424 ق؛ ابن‌فقیه، احمد، البلدان، به کوشش یوسف‌ هادی، بیروت، 1416 ق؛ احمد زرکوب، شیرازنامه، به کوشش اسماعیل واعظ جوادی، تهران، 1350 ش؛ ادمندز، س. جان، کردها، ترکها، عربها، ترجمۀ ابراهیم یونسی، تهران، 1367 ش؛ بدلیسی، شرف خان، شرف‌نامه، به کوشش و. ولیامینف، تهران، ۱۳۷۷ ش؛ توفیق، زرار صدیق، القبائل و الزعامات القبلیة الکردیة فی العصر الوسیط، اربیل، 2007 م؛ حسنی، عبدالرزاق، العراق: قدیماً و حدیثاً، صیدا، 1377 ق/ 1958 م؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۴ ش؛ روژبیانی، محمدجمیل، «المعروفون من الروژبیانیة <الروزبهانیة> فی الکتب التاریخیة»، گﯙﭬاری (نشریه) کﯚری زانیاری عیراق، بغداد، 1984 م، ج 11، 1985 م، ج 12؛ ستوده، منوچهر، نام‌نامۀ ایلات و عشایر و طوایف و خاندانها، تهران، 1393 ش؛ شرفکندی، عبدالرحمان، فرهنگ کردی ـ فارسی، به کوشش محمدماجد مردوخ روحـانی، تهران، 1369 ش؛ شمس، اسماعیل، تحقیقات میدانی؛ عامری، ثامر عبدالحسن، موسوعة العشائر العراقیة، لندن، مکتبة الصفا و المروی؛ عزاوی، عباس، عشائر العراق، بغداد، 1366 ق/ 1947 م؛ مأمون‌بیگ، مذکرات، به کوشش محمدجمیل روژبیانی و شکور مصطفى، بغداد، 1980 م؛ منتخب التواریخ معینی، منسوب به معین‌الدین نطنزی، به کوشش پروین استخری، تهران، 1383 ش. 

اسماعیل شمس