آب انبار قاسم خان، گورستان

آب‌انبار قاسم خان، گورستان \gūrestān-e āb-anbār-e qāsem xān\، در گذشته، گورستانی میان راه تهران و حضرت عبدالعظیم (ع). 
آب‌انبـاری که نـام این گورستان بدان منسوب است، در حدود نیمۀ نخست سدۀ 13 ق/ 19 م توسط امیر قاسم خان قوانلو (د 1247 یا 1248 ق/ 1831 یا 1832 م)، داماد فتحعلی شاه قاجار و پدر مهد علیا، در میان راه تهران و شهرری بنا شد (بامداد، 3/ 126).
به‌درستی معلوم نیست که آیا پیش از ساخته‌شدن این آب‌انبار، گورستانی در حوالی آن وجود داشته، یا پس از آنکه قاسم خان این آب‌انبار را بر سر راه زائران حضرت عبدالعظیم (ع) ساخته، گورستان بعدها در حوالی آن شکل گرفته بوده است. اگرچه به‌قطعیت نمی‌توان گفت، با توجه به آنکه امیر قاسم خان قوانلو در این گورستان به خاک سپرده شده است، این گمان تقویت می‌شود که پیش از آنکه او آب‌انبار را در این محل بسازد، گورستان در آنجا وجود داشته، و بعدها به نام آب‌انبار قاسم خان شهرت یافته است.
در منابع، از این گورستان با نامهای چهارده‌معصوم و جوان‌آباد نیز یاد شده است. گورستان آب‌انبار قاسم خان، در بیرون از حصار تهران، در ابتدای جادۀ شاه عبدالعظیم (ع) و یا شهرری، جای داشته که برحسب نام خیابانهای کنونی تهران، از میدان شوش در شمال شرقی آغاز، و به خیابان بخارایی (خزانۀ فرح‌آباد سابق) در جنوب غربی منتهی می‌شده است (شهری، تاریخ ... ، 1/ 445؛ نفیسی، 46).
آب‌انبار قاسم خان به غیر از گورستان، دارای سقاخانه‌ای مسقف و یک باب قهوه‌خانه نیز بوده که از آنها به‌عنوان محل توقف و استراحت مسافران و زائران حضرت عبدالعظیم (ع) استفاده می‌شده است. 
در دورۀ قاجار، زیارت اماکن متبرک و رفتن به گورستانها، برای برخی از قشرهای پایین جامعه نوعی سرگرمی و تفریح به شمار می‌رفته است و در شبهای جمعه زائران به حرم حضرت عبدالعظیم می‌رفته‌، و در میان راه در گورستان آب‌انبار قاسم خان که دارای محوطه‌ای بزرگ بوده، توقف و استراحت می‌کرده‌اند (ناظم‌الاسلام، 3/ 572؛ شهری، طهران ... ، 3/ 439-440؛ معیرالممالک، 103؛ نجمی، 443).
گویا این گورستان به‌سبب آنکه بر سر راه زائران مرقد حضرت عبدالعظیم (ع) و همچنین عتبات عالیات بوده، نزد مردم تهران حرمت داشته است. عزت‌الدوله، خواهر ناصرالدین شاه و همسر امیرکبیر، به دخترش، تاج‌الملوک ملقب به ام‌خاقان، همسر مظفرالدین شاه، وصیت کرده بود که جنازۀ او را در قم، یا گورستان آب‌انبار قاسم خان که بر سر راه زائران سیدالشهداء (ع) بوده است، دفن کنند (نک‍ : «وصیت‌نامه ... »، 93-94). افزون‌بر امیر قـاسم خان قوانلو که در این گورستـان دفن شده بـود (نک‍ : شهری، تاریخ، همانجا)، از دیگر افراد سرشناسی که در این گورستان به خاک سپرده شده بودند، می‌توان از این افراد یاد کرد: 
1. کرم بیک، از یاغیان ولایت قفقاز که به ایران پناهنده شده بود. او در تهران از محافظان امین‌السلطان بود و در واقعۀ جنبش تنباکو، هنگامی که مردم خشمگین تهران قصد جان کامران میرزا را داشتند، او را از مرگ رهانید. کرم بیک در تهران درگذشت و در گورستان آب‌انبار قاسم خان به خاک سپرده شد و امین‌السلطان همۀ هزینه‌های کفن‌و‌دفن و مجلس فاتحه‌خوانی او را پرداخت و همچنین دستور داد تا بنایی چهارطاقی بر روی مزار او بسازند (نک‍ : بامداد، 3/ 163-167). 
2. ژول ریشار فرانسوی، معلم زبان فرانسه در دارالفنون از دیگر افراد سرشناسی است که در گورستان آب‌انبار قاسم خان دفن شده‌ است. او پس از مشرف‌شدن به دین اسلام، نام رضا را برای خود برگزید و از آن پس، به میرزا رضا خان معروف گردید (همو، 6/ 104؛ اعتمادالسلطنه، 2/ 1084). 
3. پهلوان اکبر خراسانی نیز در این گورستان به خاک سپرده شده است (بامداد، 5/ 29). 
گورستان آب‌انبار قاسم خان متعلق به طبقۀ اجتماعی خاصی نبوده است و افراد گروههای مختلف مردم از دارا و ندار در آن به خاک سپرده می‌شده‌اند. به نوشتۀ دوستعلی خان معیرالممالک، دو تن از نوکران او در این گورستان مدفون بوده‌اند. او در خاطراتش به گذر از این گورستان اشاره می‌کند و می‌نویسد: «از پهلوی قبر رستم‌سیاه و نادعلی که از نوکرهای خودمان بودند، عبور کردم» (ص 103).
در دورۀ رضا شاه با تخریب حصار ناصری و گسترش روزافزون شهر تهران، گورستان آب‌انبار قاسم خان در محدودۀ شهر قرار گرفت و اندک‌اندک متروکه گشت و به هنگام کشیدن جادۀ تهران به شهرری که از میان این گورستان می‌گذشت، استخوانهای مردگان را از آنجا خارج کردند و به بستگانشان سپردند تا در جای دیگر دفن شوند. پس از چندی، شهرداری بقایای گورستان آب‌انبار قاسم خان را نیز تخریب کرد و به جای آن، شیرخوارگاه و خانه‌هایی برای کارمندان شهرداری ساخت (شهری، تاریخ، 1/ 445؛ معتمدی، 593).

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة ‌البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367 ش؛ بامداد، مهدی، شرح‌حال رجال ایران، تهران، 1347 ش؛ شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، 1367 ش؛ همو، طهران قدیم، تهران، 1371 ش؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی شهر تهران، تهران، 1381 ش؛ معیرالممالک، دوستعلی، وقایع الزمان، به کوشش خدیجه نظام‌مافی، تهران، 1361 ش؛ ناظم‌الاسلام کرمانی، محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، به کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، 1357 ش؛ نجمی، ناصر، ایران قدیم و تهران قدیم، تهران، 1362 ش؛ نفیسی، سعید، گفت‌وگوی خانوادگی دربارۀ تهران قدیم، تهران، 1352 ش؛ «وصیت‌نامۀ عزت‌الدوله (همسر امیرکبیر) به تاج‌الملوک ام‌خاقان (همسر مظفرالدین شاه)»، به کوشش بهمن بیانی، پیام بهارستان، تهران، 1389 ش، س 23، شم‍ ‍7. 

مهبانو علیزاده