رنک

رَنْک، نشانه‌ای رایج میان امیران، اصناف و صاحبان حرفه‌ها در دورۀ ممالیک.

این واژه که از «رنگ» فارسی گرفته شده است (خیاط، 283)، در دورۀ ایوبیان به کار می‌رفت، اما کاربرد آن در روزگار ممالیک به اوج رسید. دربارۀ خاستگاه رنک آگاهی دقیقی در دست نیست، اما به گمان برخی، ریشۀ آن به دورۀ سلجوقیان می‌رسد (نک‍ : ابراهیم، 5-6).

رنکها از نظر شکل، نشانهایی متمایز‌کننده برای امیران به شمار می‌رفتند و گاهی نیز حاکی از وظایفی ویژه بودند که هر یک از آنها بر عهده داشتند (عدره، 1). رنک گاهی برای زینت به کار می‌رفت (ابن‌طولون، 350)، گاهی نیز برگرفته از نام امیر بود (داود، 30). از نظر کاربرد، این نشانها را می‌توان در دو دسته بررسی کرد: دستۀ ثابت (غیرقابل‌حمل)، که به‌طور معمول در کالبد یا در نمای ساختمانها به کار می‌رفت؛ دستۀ غیرثابت (قابل‌حمل)، که به صورتهای گوناگون و روی موادی مختلف، ازجمله سنگ، ظروف چینی، فلز، اسلحه، چوب، کاغذ، پارچه و سکه نقش می‌شد (مقریزی، السلوک، 5 /  128؛ طباخ، 2 / 426؛ عدره، همانجا).

رنکها نقشهایی مختلف داشتند که برخی از آنها عبارت‌اند از: دوات، بقچه، گل زنبق (قلقشندی، 4 / 61)، جام (مایر، 10)، کمان، خونچه (همو، 4)، شمشیر، غنچه (باشا، 2 / 597، 598)، چوب چوگان (عش، 182)، شیر و عقاب (مایر، 9). از نظر نقوش، رنکها را می‌توان به این چند دسته تقسیم کرد: رنکهایی با شمایل حیوانات، به‌ویژه شیر، پلنگ و عقاب که به سلاطین و بزرگان اختصاص داشتند و نشانۀ قدرت به شمار می‌رفتند (حسن، 736)؛ و رنکهای مربوط به شغل و منصب، برای نمونه، رنک شمشیر و نیز کمان، نشان شغلهای نظامی؛ رنک جام، نشان ساقیان؛ رنک دوات، نشان کاتبان و دبیران؛ رنک بقچه، نشان مسئول خیاطی و لباس (عش، 176)؛ و رنک خونچه، که نشان چاشنی‌گیر بود (صفدی، الوافی ... ، 9 /  469؛ ابن‌تغری‌بردی، مورد ... ، 2 / 25).

رنکهای دارای نوشتار، از دیگر انواع رنک بودند که سلاطین از آنها استفاده می‌کردند (عبدالله، 112). این نوع رنکها حاوی نام یا لقب صاحب رنک یا برخی عبارتهای دعایی بودند (عدره، 2). نمادهایی چون زره نیز از دیگر نقوشی بودند که در رنکها دیده می‌شد (عبدالعزیز، 12). مهرهایی نیز که نشانهای قبیله‌ای به شمار می‌رفتند و نشان‌دهندۀ مناطق اصلی ممالیک بودند، محتوای برخی از رنکها را تشکیل می‌دادند (عبدالله، 114). رنکها گاهی نیز به‌صورت تَمغا (مهر حکومتی) به کار می‌رفتند (عینی، 2 / 43).

رنگ رنکها نیز اهمیت داشت (داود، 28، 29) و گاهی نشانۀ سیاسی مهمی تلقی می‌شد؛ برای مثال، الملک الناصر، صاحب حماه (د 656 ق /  1258 م) (زرکلی، 2 / 334) برای اینکه تبعیت خود را از خلیفه المستنصر نشان دهد، رنگ رنک خود را سیاه، یعنی رنگ نمادین عباسیان قرار داده بود (ابن‌تغری‌بردی، المنهل ... ، 5 / 294-296). رنک نشانۀ سیاسی مهمی بود که وقتی امیری بر امیری دیگر چیره می‌شد، رنک امیر قبلی را خراب، و رنک خود را بر سرای به‌ارث‌رسیده از امیر قبلی نصب می‌کرد تا نشان دهد که بر سرای رقیب استیلا یافته است (همو، النجوم، 9 / 54) و ازآن‌پس، ملکیت آن سرا از آن او خواهد بود (داود، 27- 28). به‌عنوان نمونه، وقتی قطلو اقتمر طویل در ربیع‌الآخر 779 /  اوت 1377، در نزدیکی قاهره بر احمد بن اینبک پیروز شد و به سرای او دست یافت، رنک خود را به نشانۀ استیلا، بر سرای به‌ارث‌رسیده از او نصب کرد (مقریزی، السلوک، 5 / 34).

با تغییر امرا نیز رنکی جای رنکی دیگر می‌آمد و این موضوع به ساحت شعر نیز راه یافته بود. وقتی امیر سیف‌الدین طرغای در 739 ق /  1338 م با رنک خونچه، جای تاج‌الدین ابن‌الزین خضر با رنک دوچوگان را گرفت، مردم حلب خوش‌حال شدند و شعری سرودند (نک‍ : ابوالفدا، 4 /  128). ملک ناصر محمد ابن قلاوون، سلطان مملوک مصر و سوریه (684-741 ق / 1285-1341 م) نیز که نمی‌خواست اثری از سلاطین معروف گذشته باقی بگذارد، در 735 ق / 1335 م، رنک شیرنشان پل قناطر السباع را که سلطان ظاهر بیبرس (حک‍ 658-676 ق / 1260-1277 م)، ساخته بود، تخریب کرد تا نام وی را محو کند (مقریزی، الخطط، 2 / 146-147).

برخی از افراد نیز وقتی می‌خواستند مخالفت خود را با امیری نشان دهند و یا برخی گروهها وقتی می‌خواستند امیری را بترسانند، رنک او را شب‌هنگام می‌آلودند. به‌عنوان نمونه، می‌توان به آلوده‌کردن رنک سلطان سیف‌الدین قلاوون، هشتمین سلطان ممالیک مصر (حک‍ 678- 689 ق / 1280-1290 م) به دست مخالفانش اشاره کرد (همو، السلوک، 2 /  128؛ زرکلی، 5 / 203). همچنین اگر امیری ارتقای مقام می‌یافت، رنک سابق خود را ترک، و رنکی دیگر اتخاذ می‌کرد. به‌عنوان نمونه، کتبغا (639-702 ق / 1241-1303 م) وقتی در 694 ق به سلطنت رسید، رنک دورۀ امارتش را وانهاد و بیرقهای زرد را به‌عنوان رنک دورۀ سلطنت خود انتخاب کرد (ذهبی، 15 / 690).

رنکها گاهی به‌یاد صاحبانشان صورت موروثی پیدا می‌کردند و به فرزندان آنها می‌رسیدند؛ مثلاً آنوک بن محمد بن قلاوون که یک افسر نظامی بود، در دوران خود رنک جدش، منصور قلاوون را حمل می‌کرد (ابن‌تغری‌بردی، المنهل، 3 /  109). همچنین، می‌توان به حمل رنک قراسنقر اشاره کرد که فرزندان و اتباعش در مسیر حلب به دمشق حمل می‌کردند (صفدی، اعیان ... ، 4 /  98). دختران امرا نیز رنک به کار می‌بردند؛ به‌عنوان نمونه، یحیی بن عبدالواحد بن عمر هنتانی (د 675 ق / 1276 م) از امرای موحدی تونس، وقتی خواست با 3 دختر از قبایل عرب یاغی ازدواج کند، دستور داد تا دست‌بندهایی با نقش رنک پدرانشان برای ایشان بسازند (یونینی، 3 / 213-214).

برخی از رنکها بااینکه به امیری اختصاص داشتند، به‌سبب زیبایی یا به‌سببی دیگر، در میان طبقات خاصی از مردم رواج می‌یافت؛ چنان‌که رنک آقوش افرم، نایب شام، که به شکل بیضی سفیدرنگی بود، با خط سبزی که آن را به دو نیم می‌کرد و شمشیری قرمز که از سپیدی بالای نشان تا سپیدی پایین نشان خط سبز را قطع می‌کرد، توجه شاعران را جلب کرده بود و زنان خاطی و حتى برخی از دیگر زنان آن را روی بدن خود نقش می‌کردند؛ صفدی این عمل را به‌سبب محبت زیاد اهل دمشق نسبت به افرم می‌داند (نک‍ : الوافی، 9 / 335).

افزون‌بر امرا و ارباب قلم و شمشیر، برخی از طبقات اجتماعی در شمال غرب افریقا، ازجمله اصناف بازار نیز هریک رنک ویژه‌ای داشته که بر پرچم صنف خود نقش می‌کردند و در مراسم ویژۀ عیدها در برابر سلطان با آن رژه می‌رفتند (ابن‌فضل‌الله، 4 / 111). دراین‌میان، ذهبی از رنکهایی سخن می‌گوید که نشانی از سرزمینی خاص را داشت، مانند رنک مصری که می‌توان آن را از دیگر رنکها بازشناخت (47 / 400). اما می‌توان گفت که مشهورترین رنکها، رنک‌النسر (عقاب)، رنک‌الاسد و رنک‌السَّبُع (شیر) بودند. رنک شیر متعلق به ظاهر بیبرس بود (مقریزی، الخطط، 2 / 146، الرسائل، 171). نشان عقاب را به سلطان ناصر محمد نسبت داده‌اند؛ گرچه برخی از انتساب آن به صلاح‌الدین ایوبی (532- 589 ق /  1138-1193 م) سخن به میان آورده‌اند که به گفتۀ کارشناسان، درست نیست (عبدالله، 112). شهرت رنک عقاب از آن جهت است که در دل گفتمان عرب‌گرایی به‌عنوان «نسر صلاح‌الدین» به نشان جمهوری عربی مصر و برخی دیگر از کشورهای عربی، همچون سوریه، عراق و فلسطین تبدیل شد (فلوجی، 1 / 352). پیش‌تر، پژوهشگران به‌سبب وجود رنک عقاب روی قلعۀ جبل در قاهره، این نشان را متعلق به صلاح‌الدین یا بهاءالدین قراقوش می‌د‌انستند، اما بعدها دریافتند که این رنک از جملۀ رنکهایی است که ناصر محمد بن قلاوون در مجموعه‌اصلاحات در کالبد بناهای سلاطین پرآوازۀ پیش از خود انجام داده، و عقابْ رنک اختصاصی خاندان قلاوون بوده است (صاوی، سراسر اثر).

مآخذ

ابراهیم، مروة عادل و دیگران، «رنک السبع للسلطان الظاهر بیبرس البندقداری (658-676 ق / 1260- 1277 م)»، جامعة الفیوم (مل‍‌ )؛ ابن‌تغری‌بردی، المنهل الصافی، به کوشش نبیل محمد عبدالعزیز، قاهره، 1988 م؛ همو، مورد اللطافة، به کوشش نبیل محمد عبدالعزیز احمد، قاهره، 1997 م؛ همو، النجوم، به کوشش محمد حسین شمس‌الدین، بیروت، 1413 ق / 1992 م؛ ابن‌طولون، محمد، مفاکهة الخلان فی حوادث الزمان، به کوشش خلیل منصور، بیروت، 1418 ق /  1998 م؛ ابن‌فضل‌الله عمری، احمد، مسالک الابصار، به کوشش کامل سلمان جبوری، بیروت، 2010 م؛ ابوالفدا، المختصر فی اخبار البشر، قاهره، 1325 ق؛ باشا، حسن، الفنون الاسلامیة و الوظائف علی الآثار العربیة، قاهره، 1966 م؛ حسن، هنا محمد عدلی، «نشر و دراسة لمجموعة من الفخار المطلی محفوظة بمتحف کلیة الآثار و السیاحة، الجامعة الاردنیة»، الاتحاد العام للآثاریین العرب، قاهره، 2017 م، شم‍ 18؛ خیاط، یوسف، معجم المصطلحات العلمیة و الفنیة، بیروت، 1993 م؛ داود، مایسه محمود محمد، «الرنوک الاسلامیة»، الدارة، ریاض، 1982 م، س 7، شم‍ 3؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، ج 15، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1424 ق / 2003 م؛ همان، ج 47، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1419 ق /  1998 م؛ زرکلی، اعلام؛ صاوی، احمد، «الشارات و العلامات المملوکیة»، الاتحاد (مل‍‌ )؛ صفدی، خلیل، اعیان العصر، به کوشش علی ابوزید و دیگران، بیروت /  دمشق، 1418 ق /  1998 م؛ همو، الوافی بالوفیات، به کوشش یوسف فان اس، اشتوتگارت، 1411 ق / 1991 م؛ طباخ، محمد راغب، اعلام النبلاء، به کوشش محمد کمال، حلب، 1408 ق /  1988 م؛ عبدالعزیز، دالیا علی عبدالمنعم، «اثر جمالیات الرنوک علی الخزف المملوکی»، العمارة و الفنون، قاهره، 1438 ق، شم‍ 7؛ عبدالله، عبدالغنی محمد، «الرنک الفن القدیم المتجدد»، الفیصل، ریاض، 1405 ق، س 8، شم‍ 94؛ عدره، رشا، «الرنوک المملوکیه فی دمشق»، رسالۀ کارشناسی ارشد دانشگاه دمشق، دمشق، 2012-2013 م؛ عش، ابوالفرج، «الفخار غیر المطلی: من العهود العربیة الاسلامیة فی المتحف الوطنی بدمشق»، الحولیات الاثریة العربیة السوریة، دمشق، 1960 م، س 10، شم‍ 1؛ عینی، محمد، عقد الجُمان، به کوشش محمد محمد امین، قاهره، 1431 ق / 2010 م؛ فلوجی، مهند عبدالرزاق، معجم الفردوس، ریاض، 1433 ق /  2012 م؛ قلقشندی، احمد، صبح الاعشى، قاهره، 1332 ق / 1914 م؛ مقریزی، احمد، الخطط، بیروت، دار صادر؛ همو، الرسائل، به کوشش رمضان بدری و احمد مصطفى قاسم، قاهره، 1419 ق /  1998 م؛ همو، السلوک، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، 1418 ق /  1998 م؛ یونینی، موسى، ذیل مرآة الزمان، حیدرآباد دکن، 1380 ق / 1960 م؛ نیز:

Alittihad, www.Alittihad.ae / article / 36395 / 2014; Fayoum, www.Fayoum. edu.eg; Mayer, L. A., Saracenic Heraldry, Oxford, 1933

یاسر قزوینی حائری