اُرْموری، زبان طایفۀ ایرانی‌تبار ارمور در افغانستان و پاکستان که سخن‌گویانش آن را برگستا یا برگیستا نیز می‌نامند (گریرسن، 123). ارموری از زبانهای ایرانی نو جنوب شرقی است ( ایرانیکا، I/ 512؛ کیفر، 453) و دو گویش دارد: 1. ارموری لوگر در حوالی بَرَکی ـ برک در استان لوگر در جنوب کابل؛ 2. ارموری کانیگُرام در وزیرستان در شمال غربی دیره اسماعیل خان در پاکستان (ارانسکی، 157- 158؛ پروشانی، 466؛ کیفر، 446-447). گسترۀ رواج ارموری در گذشته بسیار بیش از این بوده، اما این زبان در بسیاری از مناطق به فراموشی سپرده شده و جای خود را به فارسی یا پشتو داده است. برخی به‌غلط زبان ارموری را جزو گویشهای پامیری به شمار آورده‌اند (برای نمونه، نک‍ : پروشـانی، 465-466؛ یارشاطر، 20)، درصورتی‌که گویشهای پامیری شاخه‌ای از زبانهای ایرانی شمال شرقی هستند ( ایرانیکا، I/ 511).

اطلاعات مربوط به گویش لوگر محدود می‌شود به فهرستهای کوتاه واژگانی که لیچ (1838 م) و رورتی (1864 م) گرد آورده‌اند (گریرسن، همانجا؛ مرگنشتیرنه، I/ 309). به‌جز اینها، لیچ 43 جملـه را نیز بـا ترجمه فراهـم آورده اسـت (نک‍ : کیفر، 446). بررسی این جملات نشان می‌دهد که در گویش لوگر تمایز جنس از میان رفته، صورتهای جمع اسامی ساده‌تر شده و شمار صفات مفعولی بی‌قاعده نیز کاهش یافته است (مرگنشتیرنه، I/ 314). دستور گویش کانیگرام را، که کهن‌تر از گویش لوگر است (همو، I/ 313)، در اواخر سدۀ 19 م غلام محمد خان در کتابی با عنوان قواعد برگستا گرد آورده است. بخشی از این کتاب به زبان اردو و بخشی دیگر به زبان پشتو ست (گریرسن، 124).

ارموری کانیگرام دارای یک حرف تعریف معین (a-)، دو جنس مذکر و مؤنث (همو، 129) و دو شمار مفرد و جمع (همو، 132) است. مهم‌ترین نشانه‌های جمع اینها ست: i ـَ برای اسامی بی‌جان، in ـَ برای اسامی جاندار، -úna برای واژه‌های دخیل از زبان پشتو، -ān و ā (h)- بـرای واژه‌های دخیل از فـارسی. به‌علاوه، گاه برای جمع‌بستن کلمات از پدیده‌هایی چون هماهنگی مصوتها، کامی‌شدگی و جز آن استفاده می‌شود (کیفر، 450-451). صفت با موصوف خود ازلحاظ جنس و شمار مطابقت می‌کند (گریرسن، 139). این زبان حالت دستوری ندارد و روابط میان کلمات را به‌وسیلۀ حروف اضافۀ پیشایند بیان می‌کند (همو، 136). ارموری دارای 4 دسته ضمایر متصل است: 1. فاعل فعل لازم و مفعول فعل متعدی در زمانهایی که از صفت مفعولی ساخته می‌شوند؛ 2. مفعول فعل متعدی در زمانهایی که از صفت مفعولی ساخته نمی‌شوند؛ 3. فـاعل فعل متعدی در زمانهایی که از صفت مفعولی ساخته می‌شوند؛ 4. به‌عنوان صفت ملکی به همراه اسامی (همو، 145-146).

صرف فعل برپایۀ دو مادۀ مضارع و ماضی است. مادۀ ماضی (= صفت مفعولی) بیشتر با مصدر یکسان است. از مادۀ مضارع برای ساختن آئوریست (در ترجمه غالباً معادل مضارع التزامی و گاه مضارع ساده)، امر، زمان حال (= آئوریست به اضافۀ bū) و زمان آینده (= آئوریست به اضافۀ sū) استفاده می‌شود. از مادۀ ماضی، ماضی استمراری (با استفاده از ادات bū)، آیندۀ کامل (با استفاده از ادات sū)، ماضی نقلی، ماضی بعید، وجه امکانی ماضی، شرطی حال و شرطی ماضی ساخته می‌شود (همو، 153). از مهم‌ترین ویژگیهای نحوی ارموری تقدم مضافٌ‌الیه بر مضاف و گسترش عبارتهای اضافی به سمت چپ است؛ برای نمونه: ta moālem ta IJwān šāgerd a-šer ketāb «کتابِ خوبِ شاگردِ جوانِ معلم» (کیفر، 451).

ارموری تنها زبان ایرانی نو است که اصطلاح تخصصی دین زردشتی را برای «خواندن» و «مطالعه‌کردن» به‌صورت aw-(h) (قس: اوستایی aiwi-ah-) حفظ کرده است (مرگنشتیرنه، I/ 312, 388). واژگان ارموری کانیگرام بسیار تحت تأثیر گویش وزیری پشتو بوده، اما ارموری لوگر تحت تأثیر دیگر گویشهای پشتو و بیشتر تحت تأثیر فارسی بوده است (همو، I/ 314). شواهدی از تماس با زبانهای دَردی هم در ارموری مشاهده می‌شود، مانند: لوگر grâm «روستا» (همو، I/ 318).

ارموری خط و ادبیات مکتوب ندارد و برای نگارش آن از خط پشتو یا فارسی استفاده می‌شود (گریرسن، 127).

مآخذ

ارانسکی، ی. م.، زبانهای ایرانی، ترجمۀ علی‌اشرف صادقی، تهران، 1378 ش؛ پروشانی، ایرج، «پامیر، زبانها و گویشها»، دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، 1379 ش، ج 5؛ یارشاطر، احسان، «زبانها و لهجه‌های ایرانی»، مقدمۀ لغت‌نامۀ دهخدا؛ نیز:

Grierson, G. A., Linguistic Survey of India, Specimens of Languages of the Eranian Family, Delhi etc., 1921, vol. X; Iranica ; Kieffer, Ch. M., «Le Parāčī, l’Ōrmuŗī et le groupe des langues iraniennes du Sud-Est», Compendium linguarum Iranicarum, ed. R. Schmitt, Wiesbaden, 1989; Morgenstierne, G., Indo-Iranian Frontier Languages, Oslo, 1973.

حسن رضایی باغ‌بیدی