آراکِلِ تَبْریزی (داوریژتسی)، تاریخ‌نگار ارمنی. وی در 1595 یا 1600 م، در شهر تبریز متولد شد (آراکلیان، آ. گ.، II/ 519). او در اچمیادزین شاگرد پیلیبُس آقباکتسی بود و درجۀ روحانی را از او دریافت نمود.

در سال 1046 ق/ 1636 م، آراکل ریاست صومعۀ هوهاناوانک را بر عهده داشته، و به‌عنوان نمایندۀ جاثلیق، به اصفهان، اورفا، حلب، آتن، اورشلیم و نقاط دیگر مسافرت کرده است. در 1061 ق/ 1651 م، او به پیشنهاد جاثلیق، نگارش کتاب «تاریخ» را شروع کرد و آن را در 1072 ق/ 1662 م به پایان رساند («دائرةالمعارف ... »، I/ 533). او در این کتاب، اوضاع سیاسی ارمنستان و کشورهای هم‌جوار (به‌ویژه ایران و ترکیه) را مد نظر داشته، و به جزئیات جنگهای میان آنها که در خاک ارمنستان به وقوع پیوسته، پرداخته است؛ همچنین اطلاعات گران‌بهایی از تاریخ اجتماعی ـ اقتصادی قفقاز و امور اداری ـ مالیاتی دولتهای ایران و عثمانی به دست داده است. عنوان کامل کتاب او «تاریخ آراکیال و ارتابد تبریزی» است. نام مؤلف دراصل، آراکیال بوده، اما در کتابش به‌صورت‌ آراکل آمده، و به همین نام معروف شده است (آراکلیان، آ. گ.، II/ 521). این کتاب که حوادث سالهای 1011-1072 ق/ 1602-1662 م را در بر دارد، حاوی نکات ارزشمندی دربارۀ جنگهای ایران و عثمانی و قحطی پس از آن، مهاجرتهای ارمنیان، جنبش جلالیها، درگیریهای میان ثروتمندان ارمنی، جامعۀ ارمنیان لهستان، تحمیل مذهب کاتولیک به ارمنیان لهستان و مبارزات آنان است («دائرةالمعارف»، همانجا).

آراکل کوچاندن اجباری ارمنیان، که به فرمان شاه عباس اول در 1013 ق/ 1604 م انجام گرفت، و نیز مصائب آنها را با جزئیات کامل به تصویر کشیده است. این کتاب همچنین شامل اطلاعاتی از اقوام گرجی، آذربایجانی، ایرانی، ترک، یهودی و جوامع گوناگون ارمنی در کشورهای مختلف است. کتاب آراکل، تاریخ موثقی است، زیرا او خود شاهد عینی حوادث بوده است و زبان آن رسا، فصیح و قابل‌فهم است. او نخستین مورخ ارمنی است که اثرش در زمان حیاتش، در 1669 م، در آمستردام منتشر شده است. آراکل در زمینۀ تاریخ ادبیات نیز آثاری دارد. او به نویسندگان، کتابها، ترجمه‌ها و همچنین نقد آثار زمان خود نیز پرداخته است (آراکلیان، و.، 13). از او دو منظومه نیز بر جای مانده است.

آراکل تبریزی در 1081 ق/ 1670 م در اچمیادزین چشم از جهان فروبست و در همان شهر به‌ خاک سپرده شد. خانۀ وی در شهر تبریز نگهداری می‌شود و اعقاب او با نام خانوادگی پادْماگْریان در ایران زندگی می‌کنند. کتاب «تاریخ» او در 1874 م به وسیلۀ م. بروسه به زبان فرانسوی، در1973 م در مسکو به زبان روسی، و در 1981 م در ورشو به زبان لهستانی ترجمه، و منتشر شده است (خانلاریان، 51-52).

مآخذ

Arak‘elyan, A. G., Hay zhoghovrdi mtavor mshakuyti zargatsman Patmutyun, Yerevan, 1964; Arak‘elyan, V., Arak‘el Dawrizhets‘i Patmutyun, Yerevan, 1988; Haykakan Sovetakan hanragitaran, ed. V. H.  Hambardzunyan, Yerevan, 1974; Xanlarian, L., Arak‘elyan Dawrizhets‘i  Girk‘ Patmut‘eants, Yerevan, 1990.

آنوشیک ملکی بخشمندی