آذَرْخورِ اَشْتاذْ گُشْنَسْپ، ریاضی‌دان ایرانی سده‌های 4 و 5 ق/ 10 و 11 م، که در گاه‌شماری، به‌ویژه گاه‌شماری ایران باستان نیز دست داشت. در آثار بیرونی ــ که تنها مآخذ ما دربـارۀ آذرخور بـه شمـار می‌آید ــ نـام وی به گونه‌هـای ‌ابوالحسن آذرخـورای یزدانخسیس (تصحیف یزدانجشنس = یزدان‌گشنسپ)، ابوالحسن آذرخور المهندس و آذرخور بن اشتاذ گشنسپ آمده است ( الآثار ... ، 44، 99، 219، استخراج ... ، 6، 19)؛ اما با توجه به نامهای مشابه در «نام‌نامۀ ایرانی» یوستی (ص 3, 122, 146)، چنین می‌نماید که صورت درست آن آذرخور اشتاذ گشنسپ باشد.

آذرخور دست‌کم یک بار با بیرونی دیدار داشته است؛ زیرا بیرونی در الآثار الباقیه (همانجاها)، روایتی دربارۀ پیدایش نخستین انسان و مطالبی دربارۀ سروش‌روز را که خود از زبان آذرخور شنیده، نقل کرده، و افزون‌براین، نظر آذرخور را دربارۀ نام 5 روز اندرگاه (خمسۀ مسترقه) در کنار آراء دیگر آورده است. بیرونی همچنین در ضمن برهانهای قضیۀ نخست کتاب استخراج الاوتار فی الدائره، دو برهان از آذرخور آورده است؛ نخستین برهان آذرخور با اندک‌اختلافی شبیه به یکی از براهین ارشمیدس در کتاب الدوائر است (ص 6-7، 18-20؛ قربانی، تحریر ... ، 70-73، 90-91؛ زوتر، 13-14, 20, 67). بیرونی از میان 22 برهانی که از خود و دانشمندان دیگر برای این قضیه آورده، دومین برهان آذرخور را (با تغییری اندک) برای ذکر در القانون المسعودی برگزیده، اما از آذرخور یـاد نکرده است (نک‍ : ص 273-274؛ نیز قربانی، بیرونی‌نامه، 286-287).

مآخذ

بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، به کوشش ادوارد زاخاو، لایپزیگ، 1906 م؛ همو، استخراج الاوتار فی الدائرة، حیدرآباد دکن، 1367 ق/ 1948 م؛ همو، القانون المسعودی، حیدرآباد دکن، 1373 ق/ 1954 م؛ قربانی، ابوالقاسم، بیرونی‌نامه، تهران، 1353 ش؛ همو، تحریر استخراج الاوتار، تهران، 1355 ش؛ نیز:

Justi, F., Iranisches Namenbuch, Hildesheim, 1963; Suter, H., «Das Buch der Auffindung der Sehnen im Kreise von Abū’l-Raiḥān Muḥ. el-Bīrūnī», Bibliotheca Mathematica, 1910-1911, vol. XI.

یونس کرامتی