ابن اثیر

اِبْنِ اَثیر، ابوالسّعادات مجدالدّین مبارك بن محمد شیبانی موصلی (544-606ق /  1149- 1209م)، رجالی، مفسر، مُحدِّث و فقیه شافعی در عراق. وی برادر بزرگ‌تر عزّالدین و ضیاءالدّین ابن اثیر (ه‍ م م) است كه در جزیرۀ ابن عُمَر (اكنون شهر مرزی میان سوریه و تركیه) زاده شد (یاقوت، 17 / 71)، مجدالّدین دوران كودكی و نوجوانی را در زادگاه خویش گذراند و پس از آن با پدر و برادرانش به موصل كوچ كرد و در آنجا ادبیات را از ناصح‌الدین ابومحمد سعید بن دَهّان بغدادی، ابوبكر یحیی بن سعدون مغربی قُرطُبی و ابوالحزم مكّی بن ریان بن شَبَّة ماكِسی، نحوی ضریر و حدیث را از محدّثان موصل از آن جمله ابوالفضل بن طوسی فراگرفت. هنگامی كه به حج می‌رفت در بغداد از ابوالقاسم بن خَلّ و عبدالوهّاب بن سكینه، ابوالقاسم یعیش بن صدقۀ فُراتی، ابوالفرج عبدالمنعم بن عبدالوهاب بن كُلَیب حَرّانی و ابواحمد عبدالوهاب بن علی بن علی (یاقوت، 17 / 72؛ منذری، 2 / 191) حدیث شنید.
مجدالدین آن زمان كه در موصل می‌زیست، به اتابكان زنگی موصل، كه از سوی سلجوقیان فرمانروای آنجا بودند، نزدیك شد و به وسیلۀ چند تن از حاكمان زنگی به مقام مشاور ویژه و نیز منشی خاص دست یافت. وی مدتی خزانه‌دار سیف‌الدین غازی بن مَودود بن زنگی (د 576ق / 1180م) بود و پس از آن مدتی نیز توسط سیف‌الدین به سرپرستی دیوان جزیرة ابن عُمَر گمارده شد، آنگاه به موصل بازگشت و مقام نیابت دیوان را از سوی وزیر جلال‌الدین ابوالحسن علی بن منصور اصفهانی عهده‌دار شد و پس از آن نزد مجاهدالدین قایماز (د 595ق /  1199م) راه یافت و در آنجا به مقام بلندی رسید. هنگامی كه در 589ق / 1193م مجاهدالدین دستگیر و زندانی شد و عزّالدّین مسعود جانشین وی گردید، وی در خدمت مسعود درآمد و پس از درگذشت او، به جانشین وی نورالدین ارسلان شاه پیوست و در فرمانروایی نورالدین ارسلان شاه پیوست و در فرمانروایی نورالدین قدرتی عظیم یافت (یاقوت، 17 / 72-73). مجدالدین در سالهای پایانی زندگی، فلج شد و دست و پای وی ناتوان گردید و از نوشتن بازماند، از این رو خانه‌نشین شد و رباطی در یكی از آبادیهای پیرامون موصل بنیاد نهاد و تمام دارایی‌اش را وقف آن كرد (ذهبی، 21 / 490). خانۀ او محل گرد آمدن عالمان و ادیبان و پژوهشگران علوم قرآنی و معارف دینی بود. گفته‌اند كه در همین ایام جمعی از افاضل روزگار، وی را در كار تصنیف یاری كرده‌اند (نامۀ دانشوران، 3 / 226).
او در بسیاری از علوم روزگارش توانا بود و در تمام آنها شاگردانی پرورده و نیز آثاری پدید آورده است. كسانی كه از او روایت كرده‌اند عبارتند از: فرزندش شهاب قوصی، تاج‌الدین عبدالمحسن بن محمد حامض شیخ باجریقی و فخرالدّین بخاری (ذهبی، 21 / 490). قلقشندی در برخی از آثارش حدیثهایی را از ابن اثیر نقل كرده است (1 / 14، 2 / 233). قفطی گوید: مجدالّدین اجازۀ روایت تمام آثارش را به وی داده است (3 /  258). مجدالّدین به ندرت شعر نیز می سرود (نك‍ ‍: یاقوت، 17 / 74-76).
با اینكه مجدالدین از شهرت و اعتبار فراوانی در نزد تمام عالمان و رجال‌شناسان فرقه‌های مختلف اسلامی برخوردار است، در مورد «وثاقت» وی اظهار نظری نشده است، مگر ابن قاضی شُهبه كه وی را به نقل از ابن‌نقطه از «ثقات» شمرده است (2 / 77). آثار او عبارتند از جامع الاصول من احادیث الرسول، كه گزیده و مجموعه‌ای است از صحاح شش گانۀ اهل سنّت كه در آن احادیث به ترتیب الفبایی گردآوری شده و نخستین بار به كوشش محمد حامد الفقی در قاهره به سال 1950م به چاپ رسیده است؛ المُرَصّع فی الآباءِ و الأمّهات و البنین و البنات و الاذواءِ و الذّوات، در 1971م به كوشش ابراهیم سامرائی در بغداد چاپ شده است؛ منال الطّالب فی شرح طوال الغرائب، چاپی، دمشق، 1400ق /  1980م؛ السیرة النبویة، چاپی، دمشق، 1971م؛ النّهایة فی غریب الحدیث، چاپی، قاهره، 1963م؛ المختار فی مناقب الاخیار، خطی (كوپریلی، 1 / 580-581)؛ الشّافی فی شرح مسند الشّافعی، خطی، پاریس (دوسلان، شم‍ 731)؛ رسائل ابن اثیر، خطی، قاهره (سید، 1 / 474)؛ الباهر فی الفروق در نحو (یاقوت، 17 / 76)؛ تهذیب الفصول ابن دَهّان (همانجا).
آثار دیگری نیز به مجدالدین منسوب است كه عبارتند از الانصاف فی الجمع بین الكشف و الكشاف (یافعی، 4 / 12)، كه این تفسیر برگرفته از تفسیر ثعلبی و زمخشری است؛ البدیع در نحو (قفطی، 3 / 260)؛ علم الحدیث (همانجا)؛ المصطفی المختار فی الادعیة و الاذكار (ذهبی، همانجا)؛ نوشته‌ای در هنر كتابت (منذری، 2 / 192)؛ الفروق فی الابنیة (همو، 21 / 491)؛ المُرَصّع در لغت (بغدادی، 2 / 3) كه احتمالاً همان كتاب المرصع فی الاباء ... است، و نیز وی دارای دیوان انشائی است كه برای مسعود بن مَوْدود ارسلان شاه نوشته شده است (یافعی، همانجا).

مآخذ

ابن قاضی شُهْبه، احمدبن محمد، طبقات الشافعیة، به كوشش حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد دكن، 1979م؛ بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، استانبول، 1955م؛ ذهبی، شمس‌الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش بشّار عوّاد معروف و محیی هلال السرحان، بیروت، 1404ق / 1984م؛ سید، فؤاد، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، 1954م؛ قفطی، علی بن یوسف، انباه الرواة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1371ق / 1952م؛ قلقشندی، احمدبن علی، مآثر الانافة فی معالم الخلافة، به كوشش عبدالستار احمد فراج، كویت، 1964م؛ كوپریلی، خطی؛ منذری، عبدالعظیم بن عبدالقوی، التكملة لوفیات النقلة، به كوشش بشّار عوّاد معروف، بیروت، 1405ق / 1984م؛ نامۀ دانشوران؛ یافعی، عبدالله بن سعد، مرآةالجنان، حیدرآباد دكن، 1337ق /  1919م؛ یاقوت، ادبا، قاهره، 1357ق /  1938م؛ نیز:

De Slane, Baron, Catalogue des Manuscrits Arabes de la Bibliothèque Nationale, Paris, 1883.

حسن یوسفی اشکوری