فره‎وشی

فَرَهْ‌وَشی، بهرام (1304-1371 ش / 1925-1992 م)، فرزند علی‌محمد فره‌وشی، ملقب به مترجم‌همایون. مترجم‌همایون از پیشروان نشر فرهنگ نـو، از نخستین پایـه‌گذاران مـدارس جدید و تدوین و تألیف کتب درسی به روش تازه، و مترجمی قابل بود (افشار، 216، 758).
بهرام فره‌وشی زمانی‌که پدرش در اورمیه رئیس معارف بود، متولد شد (همو، 758)، و در پی سفرهای پدر، دورۀ ابتدایی و متوسطه را در شهرهای گوناگون گذراند. پس از آن، در انجمن ایران‌شناسی در کلاسهای درس ابراهیم پورداود شرکت کرد. 
فره‌وشی به تشویق و ترغیب پورداود عازم فرانسه شد و در رشتۀ تمدن و زبانها و ادیان ایرانی در محضر معروف‌ترین استادان آن روزِ زبانهای باستانی ایران، چون پروفسور دومناش، امیل بنونیست، پروفسور پوش و هانری کربن به تکمیل آموخته‌های خود پرداخت و دکتری تمدن و زبانها و ادیان ایرانی گرفت. مدتی نیز در دانشگاه برن سویس به مطالعه و پژوهش در زمینۀ گویشهای ایرانی مشغول بود (گرامی، «پیشگفتار»، 23-24؛ نفیسی، 137).
فره‌وشی پس از بازگشت به ایران، به‌عنوان دانشیار در دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران منصوب، و جانشین پورداود شد و به تدریس، تحقیق و تألیف پرداخت. او مدت 20 سال به آموزش زبانهای اوستایی، پارسی باستان، پهلوی، اساطیر ایرانی، خطهای باستانی، گویش‌شناسی ایرانی و تمدن ایران کهن پرداخت (افشار، همانجا؛ گرامی، همان، 24). وی به چاپ کتاب نیز علاقۀ وافری داشت، تاجایی‌که چندی در چاپخانۀ آتشکدۀ خود به حروف‌چینی می‌پرداخت و به مرحوم پورداود در کار چاپ و تصحیح اجزاء اوستا یاری می‌داد (همانجاها).
فره‌وشی چندی در بنگاه ترجمه و نشر کتاب، با احسان یارشاطر همکاری، و چندین سال نیز مدیریت چاپ و انتشارات دانشگاه تهران را بر عهده داشت. از دیگر سمتهای او می‌توان به مدیریت عامل مرکز ایرانی تحقیقات تاریخی، مدیریت بخش پژوهشی ایران‌زمین در تلویزیون ملی ایران، و عضویت همیشگی و افتخاری آکادمی تیبرینا در ایتالیا اشاره کرد (افشار، همانجا؛ گرامی، همان، 26). فره‌وشی دوستدار مآثر و مظاهر ایران باستان بود و به‌همین‌سبب چندی برنامۀ «فرهنگ ایران‌زمین» را در رادیو تلویزیـون اداره می‌کرد کـه بینندگان و خواستـاران فراوانـی نیـز داشت (افشار، 759؛ ریاحی، 568). 
بهرام فره‌وشی از پستهای مدیریتی برای ایجاد موقعیتها و زمینه‌های گسترده‌تری برای پژوهشهای ایران‌شناسی بهره می‌برد (نفیسی، 138). در 1352 ش، مدیریت واحد پژوهش ایران‌زمین به وی سپرده شد. او فعالیتی گسترده با هدف گردآوری داستانهای شفاهی آداب‌ورسوم مناطق مختلف ایران را آغاز کرد. در این راه جوانان پژوهشگر و به‌ویژه دانشجویان علاقه‌مند را به همکاری دعوت نمود، کلاسهایی آموزشی برای آنها ترتیب داد و سپس ایشان را به مناطق مختلف فرستاد. نتیجۀ این فعالیتها گردآوری گنجینه‌ای کم‌نظیر از اجزاء متفاوت فرهنگ و ادب عامه از بسیاری از مناطق ایران است (سازگار، 163). این گنجینۀ بی‌همتا، یکی از بزرگ‌ترین گنجینه‌های فولکلوریک ما به شمار می‌رود که با نظارت فره‌وشی و توسط دانشجویان ایشان گرد آمده است. بخشی از این گنجینه، همراه کتابخانۀ ارزشمند ایشان، از سوی همسر وی، هما گرامی، به مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی) سپرده شده است. دو گزیده از این مجموعه به نام غربتیها ( کولیها) و آداب‌ورسوم نوروزی در شهرهای خراسان، اصفهان، کاشان، خوی، زوار، ماسوله و زابل پیش‌تر به کوشش هما گرامی به چاپ رسیده است. مجلداتی با عنوان داستانهای عامیانۀ لرستان به کوشش نادره نفیسی، و از سوی انتشارات مرکز دائرةالمعارف به چاپ رسیده است (گرامی، «وجودی ... »، 159؛ نفیسی، 138- 139).
از فره‌وشی تألیفات و ترجمه‌های ارزشمند به یادگار مانده است. اغلب آثار او دربارۀ فرهنگ و تاریخ ایران کهن است. از جملۀ تألیفات او می‌توان به فرهنگ پهلوی، و مجموعه‌مقالات او به نام ایرانویچ، علل سقوط ساسانیان و واژه‌نامۀ خوری اشاره کرد. ترجمۀ کتاب ششم دینکرت، ترجمۀ هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی، و ترجمۀ کارنامۀ اردشیر بابکان از جملۀ کارهای او ست. افزون‌براین، وی از آثار پورداود، بخش دوم گاتها، یسنا و ویسپرد را منتشر ساخت. ارزنده‌ترین کار او، یعنی فرهنگ پهلوی، در دو مجلد فارسی به پهلوی، و پهلوی به فارسی، حاصل سالها کار مداوم او ست (افشار، 758؛ گرامی، «پیشگفتار»، 27).
از فره‌وشی بیش از 300 مقاله دربارۀ تمدن و فرهنگ ایران‌زمین به چاپ رسیده است. برخی از مقالات وی که در مجلات هوخت، بررسیهای تاریخی، یغما، کاوه و جز اینها منتشر شده، به همراه بخشی از گفتارهای پیشین او در زمینۀ اندیشه‌ها و باورهای ایرانیان دوران کهن، در کتاب جهان فروری وی گرد آمده است. این کتاب مجموعه‌ای است محققانه دربارۀ جشن فروردین و ارتباط آن با جهان فروری، جشنهای ایرانی، و آیینهای نوروزی، ازجمله فال‌گوش، قاشق‌زنی، شال‌اندازی، حاجی‌فیروز، خوان نوروزی و اجزاء آن، و باورهای مربوط به هرکدام، نیز اسطورۀ سیزدهم فروردین و ناخجستگی شمار 13 و روز سیزده، مهرگان، یلدا، اخلاق در ایران باستان و مرگ (نک‍ : سراسر اثر).
در برخی دیگر از آثـار فره‌وشی نیز اشارات جالب توجهی به برخی اندیشه‌ها و باورهای ایرانیان ازجمله تقدس و اهمیت آب در اساطیر ایران باستان، مقدس‌بودن درخت و ارزش و اهمیت آن نزد ایرانیان، و وصف برخی جشنهای ایرانی و عقاید محلی دربارۀ پیکرۀ بال‌دار کورش دیده می‌شود (نک‍ : ایرانویچ، 7، 67، 89-91، 107 بب‍‌ ).
بهرام فره‌وشی در سن‌خوزۀ آمریکا بدرود حیات گفت و در تهران به خاک سپرده شد (گرامی، همان، 28). 

مآخذ

افشار، ایرج، نادره‌کاران، به کوشش محمود نیکویه، تهران، 1383 ش؛ ریاحی، محمدامین، چهل گفتار در ادب و تاریخ و فرهنگ ایران، تهران، 1379 ش؛ سازگار، ژیلا، کارنامه‌ای از رادیو و تلویزیون ملی ایران تا پایان سال 2535، تهران، 1356 ش؛ فره‌وشی، بهرام، ایرانویچ، تهران، 1365 ش؛ همو، جهان فروری، تهران، 1355 ش؛ گرامی (فره‌وشی)، هما، «پیشگفتار»، یاد یار مهربان، به کوشش همو، تهران، 1378 ش؛ همو، «وجودی با ابعاد گوناگون فکر و اندیشه»، بخارا، تهران، 1395 ش، شم‍ 115؛ نفیسی، نادره، «فره‌وشی ایران‌زمین»، بخارا، تهران، 1395 ش، شم‍ 115.

فرشته مجیدی