خمیر

خَمیر، شهرستان و شهری بندری در کرانۀ شمالی خلیج فارس، در استان هرمزگان. 

شهرستان خمیر

این شهرستان با حدود 000‘ 53 تن جمعیت (در 1390 ش / 2011 م)، و با وسعت 664‘ 3 کم‍ 2، براساس قانون تقسیمات کشوری سال 1392 ش / 2013 م، متشکل از دو بخش به نامهای مرکزی و رویدر، دو شهر به نامهای خمیر و رویدر، و 64 پارچه ‌آبادی دارای سکنه بوده است. این شهرستان تا 1383 ش / 2004 م، یکی از بخشهای شهرستان بندرعباس به شمار می‌رفت، اما در آن سال به سبب موقعیت منطقه‌ای شهرستان شد («نتایج ... »، بش‍ ؛ «تقسیمات ... »، بش‍‌ ؛ «بندر ... »، بش‍‌ ). 
شهرستان خمیر از شرق و شمال شرقی به شهرستان بندرعباس، از غرب به شهرستان بندر لنگه، از شمال غربی به شهرستان لارستان در استان فارس، و از جنوب به کرانه‌های خلیج فارس محدود است (نک‍ : اطلس ... ، 136). 
ناهمواریهای شهرستان بندر خمیر از دو بخش پست ساحلی در جنوب، و نیمه‌کوهستانی در شمال تشکیل شده‌است. کوه شب یکی از بلندترین کوههای جنوب ایران با 618‘2 متر و کوه گیشو با 687‘1 متر بلندی، به ترتیب در شمال غربی و شمال شهرستان جای دارند. رودخانه‌های رُسُلی، مرّا و مهران از مهم‌ترین رودخانه‌های شهرستان بندر خمیرند. این شهرستان دارای آب‌و‌هوای گرم و خشک ساحلی، و متأثر از آب‌و‌هوای نیمه‌بیابانی است. مردم شهرستان خمیر به زبان فارسی با گویش بندری گفت‌و‌گو می‌کنند و از لحاظ دینی، مسلمان و بیشتر آنها سنی شافعی‌مذهب‌اند و شیعیان آن را، به‌جز مردم روستای لشتغان، برخی از مهاجران تشکیل می‌دهند ( فرهنگ ... ، 130 / 11-12؛ شهرها ... ، 2 / 267). 

شهر خمیر

بندر خمیر در °55 و ´35 طول غربی و °26 و ´57 عرض شمالی، در ارتفاع 15 متری از سطح دریا، در دشتی ساحلی جای دارد و در 1390 ش، دارای 617‘14 تن جمعیت بوده است. در دشت خمیر هر اندازه که به سمت شمال پیش رویم، به‌تدریج بر بلندی زمینها افزوده می‌شود و سرانجام، به کوه خمیر با بلندی 400‘1 متر از سطح دریا می‌رسد. 
سواحل بندر خمیر پوشیده از جنگلهای حرّا ست و در واقع متراکم‌ترین جنگلهای حرا در کرانه‌های خلیج فارس را در سواحل بندر خمیر می‌توان یافت. بندر خمیر همچنین به سبب گوگردی بودن و فسفری بودن زمینهایش، دارای چشمه‌های آب گرم گوگردی و فسفری است و همه‌ساله بسیاری از افراد برای درمان بیماریهای مَفْصلی و پوستی خود از آنها استفاده می‌کنند (همان، 2 / 266). 
با توجه به موقعیت بندریِ این شهر و وجود معادن گوناگون در آنجا، شغل مردم از دیرباز بیشتر صیادی و کار در معدن بوده‌است. در دورۀ قاجار بیشتر مردم خمیر کارگر معدن گوگرد بودند و هفته‌ای دو روز مرخصی داشتند (کازرونی، 121-123)؛ اما در دوره‌های مختلف، از شغل زراعت نیز در این شهر یاد شده (فرهنگ، 8 / 141)، و هیزم‌کشی نیز ازجملۀ شغلهای مردم آنجا بوده‌است (لاریمر، II / 1016). مردم بندر خمیر به چارواداری نیز می‌پرداخته‌اند، اما در حال حاضر، شغل بیشتر مردم پیله‌وری، ملوانی و صیادی و کار در معادن سیمان و گچ است. 

کشاورزی

خمیر به رغم کمبود آب، تقریباً در کمربند نیمه‌سبزِ استان هرمزگان واقع شده که دارای نخلستانهای متعدد و نیز درختان حرا و گونه‌های گیاهان گرمسیری و شورپسند است. در گذشته، خرما، جو، گندم و ارزن از مهم‌ترین تولیدات کشاورزی خمیر بوده است. پرورش نخل هنوز هم در این منطقه رواج دارد و تولید محصولات دیگر همچون تنباکو، پیاز، توت، ترنج و انجیر نیز به صورت محدود، اما بیشتر از حد کفاف ساکنان منطقه رایج است. در گذشته زراعت خردل نیز در این منطقه معمول بوده است (سدید‌السلطنه، 7). 

صنایع

صنایع سفالگری و شراع‌(بادبان)‌سازی در گذشته در این شهر وجود داشته است. وجود هنر سفالگری در خمیر، مرهون تلاش مهاجران گراش لار به خمیر بوده است که در لشتغان ساکن‌اند و ترکیب اجتماعی ـ فرهنگی جدیدی در منطقه پدید آورده‌اند (نک‍ : همو، 5). گِل مخصوص سفال‌سازی که رنگ سبز و سرخ داشته، از کوهی در نزدیکی لشتغان تهیه می‌شده‌است. 
در گذشته کارگاههای متعدد پارچه‌بافی، عبادوزی و بادبان‌سازی در خمیر رونق داشت. شراع یا بادبان کشتی را با ریسمانهایی که از هندوستان وارد قشم می‌شد، می‌بافتند و در اوایل قرن 14 ق، هر یک من را به 14 قران می‌فروختند. از دیگر صنایع این بندر عبابافی بود که از پشم شتر و بز می‌بافتند و در زمان یادشده، هر یک دست عبا یک تومان به فروش می‌رفت. 
ساروج‌سازی نیز از جملۀ کارهایی بود که مردم خمیر بدان اشتغال داشتند. از ساروج برای احداث بناها و به‌ویژه در پی و قسمتهایی از آنها که در تماس با آب بود و نیز ساخت آب‌انبار و پل استفاده می‌شد و بخشی از آن نیز صادر می‌گردید. 
مردم خمیر در تهیۀ آنغوزه (صمغِ گیاه انگران) و هیمه نیز چیره‌دست بوده‌اند. هیمه از قطع درختی موسوم به سرم به دست می‌آمد. از صمغِ این درخت نوعی مرکب سیاه برای نوشتن تهیه می‌شد. آنغوزه نیز از کوهی نزدیک خمیر تهیه می‌گردید که 3 فرسنگ از دریا فاصله دارد (همو، 8 -10). 
صنایع کنونی بندر خمیر بیشتر صنایع دستی، چون سبدبافی، حصیربافی، بافندگی، کوزه‌گری، گلابتون‌دوزی، خوس‌بافی (نوعی زری‌بافی) و تشک‌دوزی است. صنایع کارخانه‌ای آن شامل کارخانۀ سیمان و گچ، و کارگاههای لنج‌سازی، یخ‌سازی و تولید مصالح ساختمانی است. 

پیشینۀ تاریخی

تاریخ بندر خمیر با تاریخ خلیج فارس، بندرعباس و تحولات سیاسی و اقتصادی مناطق جنوبی ایران پیوسته بوده، و در طول تاریخ خود فراز و فرودهای بسیاری را پشت سر گذاشته است که نشان از اهمیت سیاسی و اقتصادی آن دارد. انتقال مرکز تجارت قشم از لافت به درگهان (درکوان یا ابرکاوان عصر ساسانی) و نیز تفوق هرمز و سپس بندرعباس در عرصۀ مناسبات بازرگانی، و نزدیکی به این مراکز تجاری، در تقویت موقعیت خمیر و اهمیت یافتن آن نقش مهمی داشته‌است. البته بخش دیگری از شکوفایی خمیر در نتیجۀ موقعیت طبیعی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی این شهر است. 
آبه ‌کاره، جهانگرد فرانسوی، که در سالهای 1083-1085 ق / 1672-1674 م، در ایران به سر می‌برده، و به کرانه‌های ایرانی خلیج فارس سفر کرده‌است، در سفرنامۀ خود خمیر را روستایی بزرگ با نخلستانهای زیبا واقع در دشتی نزدیک به دریا وصف نموده است. به نوشتۀ او، در کنار روستا به فاصله‌ای اندک از آن، کاروان‌سرایی قرار داشت که مسافران در آن اتراق می‌کردند. آبه کاره برای رسیدن به خمیر مجبور بوده است که از یک تنگۀ باریک عبور نماید. این تنگه را از یک سو دریا و از سوی دیگر کوه خمیر احاطه کرده است. معمولاً در اینجا راهزنان به کمین می‌نشستند و مسافران را غارت می‌کردند (I / 281). 
در اواخر دورۀ صفویه نیز بندر خمیر با توجه به موقعیت جغرافیایی و وجود معادن گوگرد اهمیت فراوان داشت و بر سر تصرف این معادن میان حکام محلی درگیریهایی رخ می‌داد. در اسناد هلندی مربوط به دورۀ حاکمیت افغانها بارها از بندر خمیر یاد شده است؛ ازجمله زمانی که در 1142 ق / 1730 م شیخ جباره، رئیس اعراب هولۀ بندر طاهری، از میر مهرعلی، نایب حاکم بندرعباس شکست خورد و با نیروهای خود که شماری افغانی هم در میان آنها دیده‌می‌شد، به خمیر عقب‌نشینی کرد. 
در دورۀ قاجار خمیر از مضافات بندرعباس به شمار می‌رفت و به همراه بندرعباس، میناب و قشم به مبلغ 600 تومان در اجارۀ امامان مسقط بود که تا اواسط دورۀ ناصری این وضعیت ادامه داشت (نک‍ : کازرونی، 131-133؛ فسایی، 806). خمیر برای امامان مسقط بیشتر به سبب وجود معادن گوگرد که از آنجا به نقاط گوناگون صادر می‌شد و نیز مالیاتی که از مردم اخذ می‌کردند، دارای اهمیت بود (کازرونی، 122، 123). 
در اواخر دورۀ قاجار پس از اخراج نیروهای امام مسقط (در 1285 ق / 1868 م)، خمیر به افراد مختلفی از ایرانیان به عنوان اجاره یا تیول واگذار می‌شد. در این دوره بندر خمیر در تیول خازن‌الدوله، پسر امین‌السلطنه قرار داشت. او این بندر را به همراه جزیرۀ قشم به اجارۀ معین‌التجار داد و معین‌التجار بابت این دو جا، سالانه 000‘2 تومان پرداخت می‌کرد. خانهای بنی‌عباسی نیز در بندر خمیر نفوذ داشتند و صولت‌الملک، ضابط بستک مانع از این بود که معدن گوگرد بندر خمیر به دست معین‌التجار بیفتد؛ اما این اختلاف با میانجیگری معتمدان محلی برطرف شد (سدیدالسلطنه، 6). با استقرار حکومت پهلوی رسم اجاره دادن از میان رفت و بندر خمیر نیز دارای مراکز دولتی گردید. 

مآخذ

 اطلس شهری استانی ایران، گیتاشناسی، تهران، 1393 ش؛ «بندر خمیر»، هرمزگان (مل‍‍‌ )؛ «تقسیمات کشوری سال 1392 استان هرمزگان»، آمار 1 (مل‍‌ )؛ سدید‌السلطنۀ کبابی، محمدعلی، بندرعباس و خلیج فارس، به کوشش احمد اقتداری، تهران، 1342 ش؛ شهرهای ایران‌شهر، بنیاد ایران‌شناسی، به کوشش محمدرضا نصیری و حسن حبیبی، تهران، 1390 ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1375 ش؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1388 ش؛ کازرونی، محمدابراهیم، تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1367 ش؛ «نتایج سرشماری 1390»، آمار 2 (مل‍‌ ‍‍)؛ نیز: 

Amar 1, www.amar.org.ir / default.aspx? Tabid=666; Amar 2, www. amar.org.ir / default.aspx? tabid= 1603; Carré, A., The Travels in India and the Near East, 1672-1674, tr. Lady Fawcett, ed. Ch. Fawcett, New Delhi, 1990; Hormozgan, http: / / hormozgan.ir / Bandar ... ; Lorimer, J. G., Gazetteer of the Persian Gulf, ’Omān, and Central Arabia, Culcutta, 1908.. 
محمد حسن‌نیا