خدابنده

خُدابَنْده، شهرستانی در جنوب استان زنجان، به مرکزیت شهر قیدار نبی. این شهرستان از شمال به ابهر، از خاور به بوئین زهرا (استان قزوین)، از جنوب به کبوتر‌آهنگ (استان همدان)، از جنوب باختری به بیجار (استان کردستان) و از باختر به ایجرود محدود است. خدابنده در مرداد 1348 به شهرستان تبدیل شد ( نشریۀ تاریخ ... ، 27). 
شهرستان خدابنده دارای 4 بخش به نامهای افشار، بزینه‌رود، سُجاس‌رود و مرکزی؛ 10 دهستان؛ و 4 شهر به نامهای زرّین‌رود (زرین‌شهر)، سجاس، قیدار و گرماب است ( نشریۀ عناصر ... ، 28). این شهرستان با 151‘5 کم‍ 2 وسعت، پس از زنجان، وسیع‌ترین شهرستان استان شمرده می‌شود (جغرافیای استان ... ، 47).
خدابنده سرزمینی کوهستانی است که رشته‌کوههای آق‌داغ، آن را از شهرستان زنجان و ابهر جدا می‌کند و قله‌هایی مانند قیدار (812‘2متر)، گُوی قُزای (741‘2 متر)، و سلمان بینجی (512‘2 متر) در آن واقع‌اند (جعفری، 460). همچنین غار سیاحتی کُتَلِ خُور در 5 کیلومتری شهر گرماب (از شهرهای خدابنده) واقع است که از ویژگیهای زمین‌شناسی و باستان‌شناسی منحصربه‌فردی برخوردار است. این غار در حدود سال 1343 ش، شناسایی شد. در این غار آثاری از حیات بشری یافت شده است که کهن‌ترین آنها به اواخر هزارۀ 2 ق‌م می‌رسد. غار دیگری به نام زرین‌غار نیز در بخش بزینه‌رود این شهرستان در دهۀ 1370 ش شناسایی شده است (سلاحی، 39-42؛ فرمانداری ... ، بش‍‌ ).
به سبب کوهستانی بودن خدابنده، رودهای بسیاری از کوههای این شهرستان سرچشمه می‌گیرند. از جملۀ این رودها می‌توان به سجاس‌رود و خررود اشاره کرد. همچنین رودخانۀ قزِل‌اوزن از جنوب غربی خدابنده عبور می‌کند (جغرافیای استان، 24؛ فرهنگ ... ، 25 / 100؛ جعفری، همانجا).
آب و هوای این شهرستان در ارتفاعات سرد، و در دیگر نواحی آن معتدل مایل به سرد است و از نظر میزان بارندگی جزو مناطق نیمه‌خشک به شمار می‌آید (جغرافیای کامل ... ، 1 / 734؛ فرهنگ، همانجا).
جمعیت شهرستان خدابنده بنابر سرشماری 1385 ش، بالغ بر 860‘164 تن بوده است («درگاه ... »، بش‍‌ ). اقتصاد خدابنده بیشتر بر پایۀ کشاورزی، دام‌پروری و صنایع دستی استوار است (جغرافیای کامل، همانجا؛ نیز نک‍ : فرهنگ، 25 / 100-101). قالی، قالیچه و جوراب پشمی از صادرات این شهرستان است. سنگ گچ و سنگ مرمر نیز از‌جمله کانیهایی است که در خدابنده مورد بهره‌برداری قرار گرفته است (همان، 25 / 101). اهالی این شهرستان مسلمان و شیعه مذهب‌اند و به زبان ترکی و فارسی سخن می‌گویند (همان، 25 / 100).
در مورد سبب نام‌گذاری این شهرستان، برخی آن را بر‌گرفته از نام ایل خدابنده‌لو می‌دانند که زمانی در این دیار سکونت داشته‌اند. بر اساس روایتی دیگر، این نام از سلطان محمد خدابنده (اولجایتو، سل‍ 703-716 ق) گرفته شده است (فرمانداری ، بش‍‌ ).
شهر قیدار نبی در °36 و ´7 عرض، و °48 و ´35 طول جغرافیایی، و در ارتفاع 000‘2متری از سطح دریا و در 85 کیلومتری جنوب شهر زنجان واقع است (پاپلی، 425؛ جغرافیای کامل، همانجا).
براساس یافته‌های باستان‌شناختی، دیرینگی سکونت انسان در محدودۀ شهرستان خدابنده به هزارۀ 4 و 5 ق‌م می‌رسد (ثبوتی، 173). دو محوطۀ تاریخی متعلق به اوایل هزارۀ 3 تا اواخر هزارۀ 2 ق‌‌م، در جنوب غربی شهرستان خدابنده وجود دارد: نخستین آنها تپۀ تاریخی یارُمجه ( یا‌رُم‌تپه) نام دارد که در قشلاقات افشار واقع است؛ این تپه در 1960 م توسط هیئت باستان‌شناسی انگلیسی مورد کاوش قرار گرفت. دیگری، محوطۀ تاریخی امان واقع در اِرقین بُلاغی در منطقۀ بزینه‌رود این شهرستان است که از نادرترین آثار و استقرار انسان در دورۀ یاد‌شده می‌باشد (همو، 50-52؛ گیرشمن، 19). 
در منابع اسلامی به برخی از نواحی این شهرستان مانند سجاس و سهرورد اشاراتی شده است. ظاهراً در سده‌های نخست اسلامی، سجاس و سهرورد دو شهر بوده‌اند که پس از هجوم مغولان تخریب شده و به صورت روستاهایی درآمده بودند (حمدالله، 64). یاقوت حموی، جغرافی‌دان سدۀ 6-7 ق، از سجاس به عنوان یکی از شهرهای آذربایجان نام می‌برد. وی سهرورد را شهری در نزدیکی زنجان معرفی کرده است که از آن بزرگانی چند برخاسته‌اند (3 / 41، 203). 
در دورۀ ایلخانان، چند تن از این سلسله منطقۀ زنجان و نواحی پیرامون آن را در اختیار داشتند. پس از مرگ سلطان ابوسعید بهادر، پسر اولجاتیو (سلطان محمد خدابنده)، آرپاخان (آرپاکاوون)، از نوادگان اِریق بوقا (بوکا)، در 736 ق / 1336 م به حکومت رسید. وی در نبردی که در رمضان همان سال با امیرعلی پادشاه (برادر‌زن ابوسعید و حاکم دیار‌بکر) در نزدیکی رود تَغتو (یا تغاتو، سیمینه‌رود کنونی) درگرفت، شکست خورد و به سجاس (از شهرهای خدابندۀ امروزی) فرار کرد. آرپاخان را در این شهر گرفتند و به قتل رساندند (موسوی، 410-412؛ نیز نک‍ : ه‍ د، 1 / 289-293).
در 1000 ق / 1592 م، در دورۀ سلطنت شاه عباس اول صفوی (سل‍ 996- 1038 ق / 1588- 1629 م) دولتیارخان سیاه منصور که در فتنۀ ترکمان و تکلّو در اثر خدمات شایسته در حدود سلطانیه و سجاس (از توابع خدابندۀ کنونی) صاحب الکا و تیول شده بود، بعد از فوت شاهزاده سلطان حمزه میرزا (برادر شاه عباس، د 990 ق) قلعۀ سجاس را تجهیز کرد و از اطاعت حکومت مرکزی سرباز زد. چند بار نیروهایی برای فتح قلعۀ سجاس فرستاده شد، اما کاری از پیش نرفت، تا اینکه در اثر محاصرۀ قلعه، دولتیار خود داوطلب دیدار با شاه شد. دولتیارخان در این دیدار به علت آزار اهالی منطقه و پیرامون آن، مورد خشم شاه قرار گرفت و دستور قتل او صادر شد (اسکندر‌بیک‌‌، 2 / 686- 688).
از جملۀ مهم‌ترین آثار تاریخی این شهرستان، مقبرۀ حضرت قیدار بن اسماعیل بن ابراهیم (ع) است ( فرهنگ، 25 / 101). بقعۀ قیدار نبی به احتمال، متعلق به اواخر قرن 7 ق (691 ق) است و در اوائل قرن بعد (710 ق) ترمیم یافته است (مشکوٰتی، 175، 358). مسجد جامع سجاس نیز از بناهای کهن است و دیرینگی آن را به قرن 5 ق / 11 م نسبت می‌دهند ( فرمانداری، بش‍ ؛ نک‍ : ثبوتی، 164).
از بزرگان خدابنده نیز می‌توان به شهاب‌الدین سهروردی، صاحب کتاب حکمة ‌الاشراق اشاره کرد که در سدۀ 6 ق در سهرورد زاده شد (نصر، 12).

مآخذ

: اسکندر‌بیک‌‌منشی، عالم‌آرای عباسی، به کوشش محمد اسماعیل رضوانی، تهران، 1377 ش؛ پاپلی یزدی، محمد‌حسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1367 ش؛ ثبوتی، هوشنگ، تاریخ زنجان، زنجان، 1366 ش؛ جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379 ش؛ جغرافیای استان زنجان، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1381 ش؛ جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366 ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1331 ق / 1913 م؛ «درگاه ملی آمار»، آمار(مل‍‌ )؛ سلاحی، مصطفیٰ، غارهای ایران، تهران، 1378 ش؛ فرمانداری شهرستان خدابنده(مل‍‌ )؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور ( زنجان)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1369 ش؛ گیرشمن، رمان، هنر ایران (در دوران ماد و هخامنشی)، ترجمۀ عیسیٰ بهنام، تهران، 1346 ش؛ مشکوٰتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1349 ش؛ موسوی زنجانی، ابراهیم، تاریخ زنجان (علماء و دانشمندان)، تهران، 1352 ش؛ نشریۀ تاریخ تأسیس‌دار، معاونت سیاسی اجتماعی وزارت کشور، تهران، 1378 ش؛ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، 1384 ش؛ نصر، سید‌حسین، مقدمه بر ج 3 مجموعۀ مصنفات یحیى سهروردی، به کوشش همو، تهران، 1388 ش؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Amar, www. amar. org. ir / nofoos 1385 / default. aspx ? tabid= 549& agent type = view & Property ID = 1483; Khodabandeh, www. khodabande. gov. ir / index. php ? view = article & catid… (acc. Nov. 29, 2011).
کریم شریعت