خلق

خَلْق، اصطلاحی در فرهنگ اسلامی به معنای آفرینش که محوری‌ترین اصطلاح در این حوزۀ معنایی است. در لغت عرب، خلق به عنوان یک مصدر به معنای ساخت و آفریدن است. در حیطۀ قصص و اخبار، موضوع پیدایش با تعبیر «بَدء الخلق» بیان می‌شود. همچنین خالق به عنوان یکی از صفات خداوند راه ورود مفهوم خلق به حوزۀ صفات الٰهی در کلام اسلامی را گشوده است. 

I. در قرآن و حدیث

در قرآن کریم موضوعات مربوط به چگونگی تکوین جهان در دو طیف از آیات: آیاتی پیرامون فرایند خلق، و آیاتی دربارۀ پیش از خلق آمده است. دستۀ اول شامل آیات مربوط به خلق آسمانها و زمین، فرشتگان، انسان، و جز آن است؛ و در دستۀ دوم مهم‌ترین شاخص اشاره به عالم الست یا عالم ذرّ است؛ این عالم به طور خاص در میان متکلمان و عارفان بسیار مورد توجه قرار گرفته است (نک‍ : ه‍ د، 10 / 30-33). به‌جز کاربردهای فراوان قرآنی از واژۀ خلق و صورتهای مختلف صرفی آن، در قرآن کریم از ریشه‌های فعلی دیگر چون فطر، برأ، بدع و جز آن استفاده شده است. مبحث قرآنی خلق در بسیاری از سوره‌ها و آیات مختلف به صورت پراکنده آمده است. در بیانی کلی، خداوند در آغاز، آسمانها و زمین را بیافرید. آسمان که مبتنی بر آیات الٰهی دارای 7 طبقه است (نوح / 71 / 15)، پیش‌تر به صورت دودی بود و سپس ساخته شد و تحت فرمان آفریدگار خود قرار گرفت (فصلت / 41 / 11)؛ آسمان بدون وجود ستونهایی برافراشته شد (رعد / 13 / 2؛ لقمان / 31 / 10) و خداوند آن را به عنوان سایبانی و سقفی محفوظ بساخت (انبیاء / 21 / 32) که در آن هیچ شکافی نیست (ق / 50 / 6). آفرینش آسمانها در دو روز برآمد (فصلت / 41 / 12)؛ آنگاه بود که آفریدگار بر عرش «استواء» یافت (اعراف / 7 / 54)، عرشی که حمل‌کنندگان آن فرشتگان‌اند (غافر / 40 / 7). به‌جز اشارۀ الٰهی به دود بودن در پیشینۀ آسمان (فصلت / 41 / 11)، آمده است که عرش خداوندی در آسمان (مؤمنون / 23 / 86)، بر روی آب قرار داشت (هود / 11 / 7). آفرینش زمین در دو روز (فصلت / 41 / 9) و جداسازی آسمان و زمین از یکدیگر در مراحل خلقت (انبیاء / 21 / 30) از تصریحات الٰهی در قرآن کریم است (ه‍ د، 1 / 363). 
در برخی از آیات قرآن آمده است که آسمانها و زمین و آنچه میان آنها ست، در طی 6 روز آفریده شده است (اعراف / 7 / 54؛ یونس / 10 / 3؛ هود / 11 / 7؛ ذاریات / 50 / 38؛ حدید / 57 / 4؛ جم‍‌ ). اجرام آسمانی نیز در همین زمان خلق گشتند و در قرآن از آن اجرام، یا ستارگان در قالب برجها و کاخهای مزین در آسمان یاد شده است، به سانِ چراغهایی نورانی که در شب می‌درخشند (حجر / 15 / 16؛ فرقان / 25 / 61؛ ملک / 67 / 5؛ بروج / 85 / 1) و آنها آرایش و زینت آسمان‌اند (صافات / 37 / 6) تا برای نظاره‌گران، لذات دیداری فراهم آورند (حجر / 15 / 16)؛ درحالی‌که ابزار راهیابی و هدایت مردم نیز هستند (انعام / 6 / 97). با جدا ساختن آسمانها و زمین از یکدیگر، خداوند کوهها را در زمین برافراشت تا به مثابۀ میخهایی، استواری و استحکام زمین را مهیا سازند و نگهدارندۀ زمین باشند (نبأ / 78 / 7؛ نازعات / 79 / 32). 
اگرچه در قرآن کریم پیرامون زمان آفرینش زیست‌گران از حیوان و نبات و هر آنچه بر روی زمین است، حتى جمادات سخنی به تصریح بیان نشده، اما در روایات هنگام سخن از ترتیب آفرینش چنین آمده است که در چهارمین روز از خلق جهان، خدا حیوانات را آفرید (مثلاً ثعلبی، 7؛ نیز سیوطی، الحبائک ... ، 168؛ نیز قس: قرطبی، 19 / 120). مبتنی بر اندیشۀ قرآنی، گونه‌های حیوانات در شمار متاع دنیایی‌اند و در بسیاری از آیات الٰهی حیوانات و رستنیها، تنها برای انتفاع انسان آفریده شده‌اند (آل عمران / 3 / 14؛ نازعات / 79 / 27-33؛ عبس / 80 / 24-32). اگرچه در دسته‌ای از آیات، آفرینش زمین و گیاهان و آنچه در آن است، برای انتفاع انسان و حیوان بیان شده، اما در هر حال، این مخلوقات پرستنده و سجده‌کنندگان پروردگارند (مثلاً نک‍ : حج / 22 / 18؛ نیز ه‍ د، حیوانات: در اندیشه و فرهنگ اسلامی). تصریح الٰهی است که آفرینش دیگر جانداران بر روی زمین نیز خود دارای مایۀ اولیۀ آب است و بنا بر آیۀ 45 از سورۀ نور (24)، هر جنبنده‌ای از آب خلق شده است؛ که سپس این مخلوقات در سراسر زمین پراکنده گشتند (بقره / 2 / 164؛ لقمان / 31 / 10؛ شورى / 42 / 29؛ جاثیه / 45 / 4). 
هنگام سخن گفتن از خلق آسمانها و زمین و «آنچه در میان آنها ست» (حجر / 15 / 85؛ انبیاء / 21 / 16؛ فرقان / 25 / 59؛ روم / 30 / 8؛ سجده / 32 / 4؛ جم‍‌ )، اگرچه در مجموع، توضیحاتی دربارۀ دو بخش نخست داده شده، اما به‌جز یکی دو مورد، در دیگر موارد اطلاعاتی پیرامون «و ما بینهما» داده نشده است. به‌طورکلی مضمون مخلوقی الٰهی که انسان نیست و از فرشتگان یا از جنیان است، در قرآن کریم دارای نمونه‌هایی است که مجموع یادکرد «ملائکه»، یا مواردی خاص مثل ابلیس و زوج هاروت و ماروت (بقره / 2 / 102؛ نیز ثعلبی، 44-45) در آن شمارند. این مخلوقات الٰهی اگرچه فرازمینی‌اند، اما در آیات قرآنی دارای بیشترین ارتباط با زمین و آدمی هستند. وصف این مخلوقات، برخلاف قرآن، در احادیث به شکلی گسترده بیان شده و روایات بسیاری دربارۀ آنها سخن گفته‌اند. 
درواقع فرشتگان در قالب مخلوقاتی کیهانی که در میان آسمان و زمین‌اند، حلقۀ وصل زمین و آسمان به شمار می‌روند (نک‍ : توحید ... ، 122-123) تا بدانجا که حتى در برخی روایات سخن از فرشتگانی است که سر در آسمان و پای بر زمین دارند (ابوالشیخ، 2 / 678؛ طبرانی، 4 / 300؛ سیوطی، الدر ... ، 7 / 276). حضور فرشتگان مقرب ازجمله جبرئیل و ملک‌الموت بر روی زمین، و بسیاری روایات پیرامون خیل عظیم ملائکه بر زمین، به دلایل مختلف همه بیانگر مفهوم مخلوقاتی میان آسمان و زمین است که در آیات الٰهی از آنها به عنوان «و ما بینهما» یاد شده است (برای نمونه، نک‍ : مسلم، 1 / 554؛ ابونعیم، 4 / 201؛ ابن‌خزیمه، 3 / 332؛ ابوالقاسم، 207؛ سیوطی، الحبائک، سراسر کتاب)؛ البته به اینها باید فرشتگانی را علاوه کرد که در مناسبتهای خاص مانند شب قدر بر زمین فرود می‌آیند (نک‍ : قدر / 97 / 4). 
به‌جز فرشتگان، آفرینش جنیان نیز در آیات الٰهی به تصریح آمده است. به نظر می‌رسد از مهم‌ترین موضوعات مربوط به آفرینش جن، تقدم خلق او نسبت به انسان باشد، چنان‌که در آیات 26 و 27 سورۀ حجر (15)، به آن تصریح شده است. در برداشتهای روایی از آیات مربوط به خلق، هنگام درمیان‌گذاشتن موضوع خلیفه‌ای بر زمین با فرشتگان، به قدمت حضورِ خونین مفسده آلود جن بر روی زمین توجه شده است (مسعودی، 34؛ حاکم، 2 / 261، 287؛ ابن‌سکیت، 141؛ ابن‌کثیر، 1 / 71-72). مجموع این مباحث دستمایۀ طیفی از روایات است که در آنها تلاش شده است تا فاصلۀ زمانی خلق جن قبل از خلق انسان مورد بررسی قرار گیرد؛ در این باره، برخی از روایات از تقدم هزار ساله تا 6 هزار ساله سخن آورده‌اند (همو، 1 / 71؛ شبلی، 22-23؛ سیوطی، لقط ... ، 17، الدر، 1 / 111). 
به هر روی، در مبحث بدء الخلق قدمت زیست جن آن هم بر روی زمین، در مقایسه با خلق پسینی انسان دارای اهمیت فراوان است، زیستی که با مفسده و خون‌ریزی نیز همراه بوده است (سورآبادی، 3؛ ثعالبی، 1 / 43 بب‍‌ ). بر پایۀ آیات قرآن کریم جن موجودی خلق‌شده از آتش (حجر / 15 / 27؛ الرحمٰن / 55 / 15) است؛ و این همانی است که دربارۀ آفرینش ابلیس نیز آمده است (اعراف / 7 / 12؛ ابن‌حزم، 1 / 13؛ حاکم، 2 / 516؛ ابن‌تیمیه، 1 / 148). سخن این است که همان‌گونه که در قرآن، از مادۀ اولیۀ آسمانها سخن رفته، به مادۀ اولیۀ خلق جن نیز تصریح شده است. در دسته‌ای دیگر از روایات این بار به قصد تفکیک خلق ابلیس و جن از یکدیگر، آفرینش جن از آتشی اصیل و بهترین نوع آن، بیان شده است (سیوطی، لقط، 20-21) که معنایش خلق ابلیس از آتشی ناپالوده است. درحالی‌که ابلیس براساس آیه‌ای (کهف / 18 / 50) به مثابۀ حلقۀ واسطی میان جن و فرشتگان است (مسلم، 4 / 2294؛ ابن‌کثیر، 1 / 76-77)، با تمرد از سجده بر آدم، جنس ناپاک خود را باز نموده است. سرانجام شگفت آن است که در قرآن کریم به‌رغم سخن گفتنهای بسیار از بهشت و جهنم، از خلق و آفرینش این ساحتهای ماورایی سخنی به میان نیامده است؛ درحالی‌که بسط این دست مفاهیم در روایات کاملاً جستنی است (ابن ابی یعلى، 1 / 343-344). 
دور نیست اگر خلق انسان را یکی از مهم‌ترین مراحل یادشده در سیر آفرینش بدانیم. اما آن‌گونه که یاد شد، در روایات، به خلقی پیش از خلق انسان نیز تصریح شده است. در قرآن کریم نقطۀ آغازین جریان خلقت انسان، ارادۀ خداوندی بر جعل خلیفه‌ای بر زمین است و اصولاً به ساکنانی پیشینی بر روی زمین هیچ اشارتی نشده است؛ اما سخن از گزیدن آدم بر عالمیان (آل عمران / 3 / 33) سبب شده است تا در روایات تفسیری و جز آن، این باور مطرح شود که خلافت آدم بر روی زمین، جانشینی او و فرزندانش نسبت به خلایقی بوده که پیش از آفرینش آدم، بر زمین سکنا داشته‌اند (طبری، تفسیر، 1 / 288؛ طوسی، 1 / 131). روایات تفسیری در پیرامون آیۀ 30 سورۀ بقره (2) هم که در آنها به ساکنانی پیشینی از جن و ملائکه و نسناس اشاره شده، بر این اندیشه استوار است (ابن‌قتیبه، 14؛ مسعودی، 9؛ طبری، همان، 1 / 288-290). این دست مفاهیم حتى منجر شده است که در روایاتی همچون متن کهن مسائل عبدالله بن سلام، به توالی زیست این پیش‌ساکنان چنین اشاره شود: به ترتیب (گونه‌ای از) انسان، فرشتگان و جنیان ــ که همه پیش از خلق حضرت آدم (ع) بوده‌اند ــ و آدم (انسان به معنایی که می‌شناسیم) (نک‍ : الاختصاص، 50). 
در قرآن کریم به موضوع آفرینش آدم بسیار پرداخته شده، اما بیش از همه، مبحث قابل تأمل مادۀ اولیۀ ساخت آدم است که مورد توجه بوده است. آفرینش آدم از خاک و گل (آل عمران / 3 / 59؛ اعراف / 7 / 12؛ اسراء / 17 / 61؛ جم‍‌ )، و خلق بشر / انسان (= آدم) از گل، گل و لای مانده و تغییر شکل یافته، و نیز گلی خشک همچون سفال (حجر / 15 / 26، 28، 33؛ مؤمنون / 23 / 12؛ سجده / 32 / 7؛ ص / 38 / 71، 76؛ الرحمٰن / 55 / 14)، همه درواقع سخن از دو عنصر خاک و آب دارد (فرقان / 25 / 54؛ سجده / 32 / 7- 8). مخصوصاً در روایات، به چگونگی ساخت گل آدم بسیار پرداخته شده است (ابن‌سعد، 1(1) / 6؛ طبری، تاریخ، 1 / 78- 88؛ ثعلبی، 26؛ ابن طاووس، سعد ... ، 33؛ راوندی، 42). سرانجام خداوند پس از پیکردهی به آدم، از روح خود در کالبد وی دمید (حجر / 15 / 29؛ سجده / 32 / 7- 9؛ ص / 38 / 71-72؛ برای توضیحات، نک‍ : EIs، ذیل آدم <ع>) و به خود به مثابۀ «بهترین آفرینندگان» آفرین گفت (مؤمنون / 23 / 14). 
کلیات قرآنی دربارۀ موضوعات متفاوت آفرینش، از همان عصر نبوی بسیاری پرسشها را در اذهان مخاطبان به وجود آورد و سبب شد تا انبوهی احادیث و روایات دربارۀ آنها مورد توجه صحابه و تابعان قرار گیرد. برای نمونه یکی از مهم‌ترین موضوعات، پیرامون آیۀ مربوط به عالم ذر بود که براساس آن مخصوصاً در روایات به حیات و تولدی پیش‌تر تصریح شده و در آنها آمده است که خدا آفرینشی پیشین داشته است. بازتاب همین اندیشه است که در روایاتی آمده که پیامبر (ص) و امام علی (ع)، و در روایاتی نیز برخی از صحابه، به صورت نوری در آسمان بوده‌اند و این مربوط به زمانی حدود هزار سال پیش از آفرینش آدم (ع) بوده است (محب‌الدین، 1 / 248). این اندیشه به‌ویژه در روایات شیعی مفهومی گسترده‌تر یافته و افزون بر پیامبر (ص)، اهل بیت (ع) را هم دربر گرفته و به حضور شاخص و محوری ایشان در عالم ذر تصریح گشته است (نک‍ : ادامۀ مقاله). 
اشارات قرآنی دربارۀ خلق، در روایات و احادیث چنان گستردگی یافت که برسازندۀ مجموعۀ انبوهی از روایات بدء الخلق گشت و در عصر نوین، درآمدی بر تألیف آثار بدء الخلق شد. در این روایات طیف وسیعی از پرسشها ازجمله چیستی آفرینش، بررسی مفهوم «اوایل» در آفرینش، مفهوم زمان در خلق، اینکه پیش از خلق چه آفرینشهایی صورت گرفته بوده، جزئیاتی دربارۀ خلق آسمانها و زمین، و بسیاری موارد دیگر گنجانده شده است. نمونۀ آثاری همچون بدء الخلق ( المبتدأ) اثر ابوحذیفۀ بخاری (د 206 ق / 821 م) که بخشهایی از آن بر جای مانده (ه‍ د، 5 / 326) و اثری با همین عنوان منتسب به مفضل بن عمر جعفی از اصحاب امام صادق (ع) (آقابزرگ، 3 / 51) نمونه‌هایی از چنین تألیفاتی هستند. 
انباشتگی این دست از روایات اسباب آن را فراهم آورد تا در مجامیع حدیثی، بخشی مربوط به موضوع خلق و غالباً تحت عنوان «کتاب بدء الخلق» در نظر گرفته شود. بر همین اساس است که صحاح و سنن و جوامع حدیثی دارای بخشی با نام بدء الخلق گشتند (برای نمونه، بخاری، 4 / 72). اما شایان توجه است که در گروهی از این آثار، کتاب بدء الخلق ذیل مبحث کتاب تاریخ آمده است (برای نمونه، نک‍ : ابن‌حبان، 14 / 508). جالب آن است که به نظر می‌رسد رسالۀ «بدء الخلق و قصص الانبیاء» ابورفاعه عمارة بن وثیمۀ فارسی (د 289 ق / 902 م) نیز سفر دوم از کتاب تاریخ او باشد (ابن تغری بردی، 2 / 164). 
گفتنی است روایات مربوط به آفرینش و خلق در طی زمان، در دو مسیر متفاوت مورد استفاده یافتند؛ یکی روایات قصص، و دیگری روایات تاریخی. 
داستان‌گونه بودن موضوعات مربوط به خلق، سبب شد تا این دست روایات بخش آغازین از کتب قصص قرآنی را دربر گیرند. عالمان مسلمان با بهره‌گیریهایی از قرآن کریم و برخی اطلاعات دیگر از منابعی همچون عهدین و دانسته‌های امم سالفه، به نوعی از توالی در داستانهای قرآن دست یافتند. در این توالی، بخش نخستین را غالباً به موضوع آفرینش جهان و در پی آن آفرینش انسان و آدم (ع) اختصاص دادند. بدین ترتیب گروه بزرگی از آثار قصص با رعایت دوره‌های تاریخی بیان شده‌اند که به طور طبیعی آغازگر این موضوعات، آفرینش جهان و آدم (ع) بوده است (حاج‌منوچهری، 1369-1371). قابل تأمل آن است که آثار تدوین‌شده تحت عنوان قصص الانبیاء که علی‌القاعده به قصۀ پیامبران می‌پردازند، بخشی آغازین را نیز به موضوعات قبل از آفرینش آدم (ع) اختصاص دادند (ثعلبی، 3 بب‍ ؛ نیشابوری، 3 بب‍ ؛ بوشنجی، 69 بب‍ ؛ قطان، 51 بب‍‌ ). 
روایات مربوط به آفرینش در بخش روایات تاریخی، اگرچه گامی مشابه، اما این بار در مباحث تاریخی ــ البته تاریخ به مفهوم کهن آن ــ نهاد. تا آنجا که به بررسیهای تاریخ پیشینیان مربوط می‌شود، داده‌های تاریخی نزد مورخان، دست‌کم در دوره‌های نخستین، چنان اندک بود که ناگزیر در کنار روایات و احادیث، بیشترین بهره‌گیری ایشان، از آثار تاریخی و نیمه‌تاریخیِ کتاب مقدس و منابع دیگر ادیان ــ به‌ویژه یهود ــ صورت می‌گرفت. آثار تاریخی در آن قسمت که به دوره‌هایی از آفرینش جهان و انسان تا پیش از عصر پیامبر (ص) مربوط می‌شد، درواقع رابطه‌ای تنگاتنگ با موضوعات قصص یادشده در قرآن کریم داشتند. اینکه در سدۀ 4 ق / 10 م مطهر بن طاهر مقدسی (د 355 ق / 966 م) با آگاهی گسترده نسبت به اخبار پیشینیان به تألیف اثری تاریخی مبادرت می‌ورزد و نام آن را البدء و التاریخ می‌نهد، بسیار قابل تأمل است. در این دست آثار، کتاب از آفرینش جهان و انسان آغاز می‌شود و با رعایت ترتیب زمانی، شخصیتهای اصلی و رخدادهای اصلی، به شکلی کاملاً متوالی و پشت سر هم به نمایش گذارده می‌شوند. بسیاری از آثار تاریخی بخش آغاز جهان را در مبحث بدء الخلق و خلق جهان و آفرینش انسان دربر دارند. 
روایات آفرینش، به‌ویژه آن بخش از روایات که به پیش از خلق آدم (ع) و عالم ذر مربوط می‌شود، در اندیشۀ شیعی با مبحث امامت درآمیخته است. براساس دسته‌ای از روایات در موضوع عالم ذر، این‌گونه می‌یابیم که پیش از خلق، خداوند از گل شور و شیرین، انسانهایی بیافرید و از آنها به ربوبیت خود، نبوت محمد (ص) و ولایت علی (ع) و دیگر امامان و اوصیا تا حضرت مهدی (ع) شهادت و اقرار گرفت (برای نمونه، نک‍ : کلینی، 2 / 8، 10، 12؛ مفید، 60؛ الاختصاص، 332؛ حر عاملی، 7). حتى نقل است هنگامی که آیۀ « ... اَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ ... » (اعراف / 7 / 172) برای حضرت علی (ع) تلاوت می‌شد، ایشان ضمن گریستن، به نوعی مشخص نموده است که هنگام میثاق بستن در عالم ذر، ایشان نیز حضور داشته‌اند (ابن مغازلی، 220-221؛ نیز کتاب سلیم ... ، 377؛ ابن‌شهرآشوب، 3 / 241-242؛ نوادر ... ، 175؛ ابن‌عیاش، 12). همچنین موضوع آفرینش در برخی از ادعیه نیز مورد استفاده قرار گرفته است (ابن‌طاووس، الاقبال ... ، 316؛ کفعمی، 21). 
انبوهی مباحث مربوط به آفرینش و فراوانی پرسشها پیرامون آن، زمینه‌ساز گروهی از روایات خلق در قالب «اوایل» نیز گشت. در این روایات به فراخور موضوع، نخستینها در آفرینش مشخص شده‌اند. از پربسامدترین و رایج‌ترین نمونه‌های اوایل در روایات می‌توان به قلم اشاره کرد که به عنوان «اول ماخلق الله» از آن یاد شده است. به‌جز قلم، باید از نور، عقل، عرش، کرسی و جز آن نیز یاد کرد (برای نمونه، نک‍ : قرطبی، 1 / 18 بب‍ ؛ ابن‌قانع، 2 / 192). از موضوعات قابل تأمل دربارۀ آیات قرآنی مربوط به خلق آن است که در این آیات، صور خیال به بهترین شکلی نمود یافته است و بازتاب آن در روایات آفرینش نیز شایان ملاحظه است. بر همین اساس حتى در روایات، افزون بر تبیین صور خیال، سمت و سوها، قبل و بعدها و رنگها نیز به دقت بیان شده است (مقدسی، 1 / 148؛ ابن‌قانع، 2 / 125) که در نوع خود در خور توجه فراوان است. 

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ ابن ابی یعلى، محمد، طبقات الحنابلة، بیروت، دارالمعرفه؛ ابن‌تغری بردی، النجوم؛ ابن‌تیمیه، احمد، بیان تلبیس الجهمیة، به کوشش محمد بن عبدالرحمان، مکه، 1392 ق؛ ابن‌حبان، محمد، صحیح، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، 1414 ق / 1993 م؛ ابن‌حزم، علی، المحلى، به کوشش احمد محمد شاکر، بیروت، دارالفکر؛ ابن‌خزیمه، محمد، صحیح، به کوشش محمد مصطفى اعظمی، بیروت، 1390 ق / 1970 م؛ ابن‌سعد، محمد، کتاب الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، 1904- 1918 م؛ ابن‌سکیت، یعقوب، اصلاح المنطق، به کوشش احمد محمد شاکر و عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1368 ق / 1949 م؛ ابن شهر آشوب، محمد، مناقب آل ابی‌طالب، نجف، 1376 ق؛ ابن‌طاووس، علی، الاقبال بالاعمال الحسنة، به کوشش جواد قیومی، قم، 1414 ق؛ همو، سعد السعود، نجف، 1369 ق / 1950 م؛ ابن عیاش، احمد، مقتضب الاثر، قم، مکتبة الطباطبایی؛ ابن‌قانع، عبدالباقی، معجم الصحابة، به کوشش صلاح بن سالم مصراتی، مدینه، 1418 ق / 1997 م؛ ابن‌قتیبه، عبدالله، المعارف، بـه کوشش ثـروت عکاشه، قاهـره، 1380 ق / 1960 م؛ ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، 1401 ق؛ ابن‌مغازلی، علی، مناقب علی بن ابی‌طالب (ع)، قم، 1384 ش؛ ابوالشیخ اصفهانی، عبدالله، العظمة، به کوشش رضا الله مبارکفوری، ریاض، 1408 ق؛ ابوالقاسم حکیم سمرقندی، اسحاق، السواد الاعظم، ترجمۀ کهن فارسی، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1348 ش؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، قاهره، 1351 ق / 1932 م؛ الاختصاص، منسوب به مفید، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، 1413 ق؛ بخاری، محمد، صحیح، استانبول، 1315 ق؛ بوشنجی، ابوالحسن، قصص‌الانبیاء، ترجمۀ کهن محمد بن اسعد تستری، به کوشش عباس محمدزاده، مشهد، 1383 ش؛ توحید المفضل، به کوشش کاظم مظفر، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛ ثعالبی، عبدالرحمان، الجواهر الحسان، بیروت، مؤسسة الاعلمی؛ ثعلبی، احمد، قصص الانبیاء، بیروت، دار الرائد العربی؛ حاج‌منوچهری، فرامرز، «بررسی رویکرد طبری به قصص در دو کتاب تاریخ و تفسیر»، طبری‌پژوهی، به کوشش محمدحسین ساکت، تهران، 1393 ش، دفتر دوم؛ حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، به کوشش مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، 1411 ق / 1990 م؛ حر عاملی، محمد، الجواهر السنیة، قم، مکتبة المفید؛ راوندی، سعید، قصص الانبیاء، به کوشش غلامرضا عرفانیان، مشهد، 1418 ق؛ سورآبادی، عتیق، قصص قرآن مجید، تهران، 1347 ش؛ سیوطی، الحبائک فی اخبار الملائک، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ همو، الدر المنثور، بیروت، 1993 م؛ همو، لقط المرجان فی احکام الجان، به کوشش مصطفى عاشور، قاهره، مکتبةالقرآن؛ شبلی، محمد، آکام المرجان فی احکام الجان، به کوشش مصطفى عاشور، قاهره، مکتبة ابن‌سینا؛ طبرانی، سلیمان، المعجم الاوسط، به کوشش طارق بن عوض‌الله و عبدالمحسن بن ابراهیم حسینی، قاهره، 1415 ق / 1995 م؛ طبری، تاریخ؛ همو، تفسیر؛ طوسی، محمد، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، نجف، 1383 ق / 1964 م؛ قرآن کریم؛ قرطبی، احمد، تفسیر، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ قطان غزنوی، سعید، سراج القلوب، به کوشش نامیرکارا خلیلوویچ، تهران، 1384 ش؛ کتاب سلیم بن قیس الهلالی، به کوشش محمدباقر انصاری، قم، 1415 ق؛ کفعمی، ابراهیم، المصباح، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1391 ق؛ محب‌الدین طبری، احمد، الریاض النضرة، به کوشش عیسى عبدالله حمیری، بیروت، 1996 م؛ مسعودی، علی، اثبات الوصیة، نجف، کتابخانۀ حیدریه؛ مسلم بن حجاج، صحیح، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، 1955-1956 م؛ مفید، محمد، اوائل المقالات، به کوشش ابراهیم انصاری، قم، 1414 ق / 1993 م؛ مقدسی، مطهر، البدء و التاریخ، به کوشش کلمان هوار، پاریس، 1899 م؛ نوادر المعجزات، منسوب به ابن رستم طبری، قم، 1410 م؛ نیشابوری، ابراهیم، قصص الانبیاء، به کوشش حبیب یغمایی، تهران، 1340 ش؛ نیز: 

EIs. 
فرامرز حاج‌منوچهری