خطیب تبریزی، ابوزکریا

خَطیبِ تَبْریزی، ابوزکریا یحیی بن علی بن محمد بن حسن ابن بِسْطام شیبانی (421-502 ق / 1030- 1109 م)، نحوی، لغت‌شناس و ادیب. شرح حال‌نویسان غالباً او را خطیب تبریزی معرفی کرده‌اند، اما یاقوت ( ادبا، 20 / 25) آن را اشتباه می‌داند و معتقد است ابن‌خطیب درست است (نیز نک‍ : قفطی، 4 / 22؛ سیوطی، 2 / 338؛ قس: یاقوت، بلدان، 1 / 823). 
خطیب در تبریز به دنیا آمد (قباوه، 1 / 10؛ مدرس، 398؛ GAL, I / 331) و مقدمات علوم را همان‌جا آموخت. می‌دانیم برای کسب دانش، سفرهای متعددی به شام، مصر، بغداد، بصره، صور و صیدا داشته است، اما گزارشهای غیر دقیق و گاه متناقض و پراکندۀ منابع نمی‌تواند ما را در تعیین مسیر زمانی درست سفرهای مطالعاتی او و دیدار با استادانش یاری کند. فخرالدین قباوه در مقدمۀ خود بر شرح اختیارات مُفَضّل (نک‍ : آثار) کوشیده سفرهای او را نظام بخشد (1 / 10-11)، اما گزارش او نیز دقیق نیست. به عنوان نمونه، دیدار خطیب با استادش سُلیم (یا سلیمان) ابن ایوب رازی (د 447 ق / 1055 م)، در این مقدمه، بعد از 456 ق گزارش شده یا از دیدار دوباره‌ای با فضل قصبانی (د 444 ق / 1052 م) در 454 ق یاد کرده که درست نیست (نک‍ : همانجا).
مهم‌ترین سفر خطیب در عنفوان جوانی به معرة النعمان بود. قصد وی از این سفر آن بود تا کتاب پرحجم تهذیب اللغۀ ازهری را، که به گزارش منابع، با دشواری زیاد همۀ مجلدات آن را تا بدانجا بر دوش کشیده بود، نزد شاعر نابینا و پرآوازۀ عرب، ابوالعلاء معری (د 449 ق / 1058 م) بخواند (یاقوت، ادبا، 20 / 26-27؛ ابن‌خلکان، 5 / 239). وی بیش از دو سال (میان سالهای 443-446 ق) نزد ابوالعلاء ماند و علاوه بر تهذیب، برخی دیگر از آثار لغوی و ادبی ازجمله غریب الحدیث ابوعبید (د 224 ق / 838 م) و اصلاح المنطق ابن‌سکّیت (د 244 ق / 858 م) را از او فرا گرفت (قفطی، 1 / 69‍؛ قباوه، 1 / 9، 11). 
خطیب خود نقل کرده است که روزی در مجلس درس ابوالعلاء، یکی از همسایگان او در تبریز وارد مسجد شد و وی با اجازه و خواست ابوالعلاء با وی دیدار و گفت‌وگو کرد. پس از بازگشت به مجلس درس، ابوالعلاء از او می‌پرسد: این چه زبانی بود که با او گفت‌وگو کردی؟ خطیب پاسخ می‌دهد: زبان آذربایجان. ابوالعلاء می‌گوید: زبان شما را نفهمیدم، اما هرچه گفتید به خاطر سپردم؛ آنگاه ابوالعلاء آنچه را گفته بودند، بی‌کم‌وبیش باز می‌گوید ( آثار ... ، 13-14؛ تربیت، 137- 138).
خطیب در مصر با ابن بابَشاذ (د 469 ق / 1077 م) نیز گفت‌وگوهایی علمی داشته و اطلاعات خود را در حوزۀ لغت‌شناسی در اختیار او قرار داده است (یاقوت، همان، 20 / 26؛ ابن‌خلکان، همانجا؛ EI2؛ قس: ابوالفدا، 224، که آورده خطیب نزد ابن بابشاذ شاگردی کرده است). 
ابوالقاسم عبیدالله بن علی رقّی (د 450 ق / 1058 م)، ابوالجوائز حسن بن علی بن محمد واسطی (د 460 ق / 1068 م)، خطیب بغدادی (د 463 ق / 1071 م) محدث و تاریخ‌نگار مشهور و نویسندۀ کتاب تاریخ بغداد، عبدالقاهر جرجانی (د 471 یا 474 ق / 1078 یا 1081 م) دستوردان و نظریه‌پرداز بزرگ، و ابن بَرْهان (د 520 ق / 1126 م) فقیه شافعی، ازجمله استادانی هستند که خطیب نزد آنان دانش آموخته است. گفته‌اند پسر ابن جنی، علی (د 457 یا 458 ق)، نیز در ردیف استادان خطیب بود و خطیب در صیدا از او علم آموخته است (ابن‌عساکر، 64 / 347؛ ابن‌نقطه، 1 / 484؛ ابن‌دمیاطی، 257؛ ذهبی، 18 / 278؛ راجحی، 10-12؛ EI2). خطیب سرانجام به استادی مدرسۀ نظامیه منصوب شد و در آنجا به تدریس علوم ادبی رایج آن زمان چون نحو، لغت، عروض و قافیه پرداخت. علاوه بر این، مدتی نیز مسئولیت کتابخانۀ مدرسۀ نظامیه را عهده‌دار بود (یاقوت، ادبا، 20 / 27؛ نیز نک‍ : قزوینی، 340).
خطیب تبریزی شاگردان بسیاری داشت که مشهورترین آنان جوالیقی (د 539 ق / 1144 م) نویسندۀ کتاب المُعَرَّب است که جانشین استاد خود در مدرسۀ نظامیه شد (خالصی، 51-52؛ EI2). برخی دیگر از کسانی که نزد خطیب علم آموختند، از این قرارند: محمد بن ناصر سلامی (د 550 ق / 1155 م)، ابوالحسن سعد انصاری بَلَنْسی (د 541 ق / 1146 م)، ابوالسعادات هبة الله بن علی معروف به ابن‌شجری (د 542 ق)، ابوالفضل یحیی بن حَصْکَفی (د 551 ق)، ابوطاهر سِنْجی (د 548 ق / 1153 م) و ابوطاهر سِلَفی (ابن‌عساکر، همانجا؛ قفطی، 3 / 222؛ یاقوت، همان، 20 / 26؛ اسنوی، 1 / 122؛ سیوطی، 2 / 338؛ راجحی، 12-13).
به گزارش یاقوت (همان، 20 / 27) خطیب جامه‌ای از حریر برتن می‌کرد و دستاری از پارچۀ زربافت بر سر می‌نهاد و به شراب‌خواری خو کرده بود و معمولاً هنگامی که درس می‌داد، مست بود؛ اما ظاهراً این موضوع به شخصیت علمی او خدشه‌ای وارد نساخت (نک‍ : ابن‌جوزی، 17 / 114؛ «دائرةالمعارف ... »، II / 440). وی سرانجام در بغداد درگذشت و در مقبرۀ باب ابرز (یا ابزر) به خاک سپرده شد (ابن‌عساکر، 64 / 349؛ ابن‌خلکان، 5 / 243).

شعر

خطیب شعر نیز می‌سرود. برخی منابع تصریح کرده‌اند که او در سرودن شعر موفق نبود و برخی نیز شعرش را خوب و دل‌نشین وصف کرده‌اند (نک‍ : ابن‌اثیر، 8 / 258؛ ابن‌خلکان، 5 / 240)، اما با تـوجه به مقدار اندکی کـه از سروده‌های خطیب ــ بیشتـر مربوط به زمان اقامتش در بغداد ــ در دست است، نمی‌توان داوری درستی در خصوص توان شاعری او داشت. باخرزی (1 / 261-271) قصیده‌ای (72 بیت) از خطیب در ستایش خواجه نظام‌الملک (408- 485 ق)، فتح خَرْشَنه، و اسارت فضلون (د 484 ق) نقل کرده است. ابن‌خلکان (5 / 239-242) نیز مقداری از اشعار او را در ضمن ارائۀ شرح حالش آورده، ازجمله 11 بیت که خطیب در پاسخ به عمید فیاض(؟) سروده است. به‌جز آقابزرگ (9(1) / 299) که به دیوان خطیب تبریزی اشاره کرده، اطلاع دیگری از این دیوان در دست نیست (دربارۀ شعر خطیب، نیز نک‍ : انزابی‌نژاد، 27-31).

آثـار

خطیب چند شرح مهم بر اشعار کهن عربی نوشت و علاوه برآن، سروده‌های برخی شاعران عباسی را تفسیر کرد. برخی شرحهای او در دانشگاه الازهر به عنوان منبع درسی مورد نقد و بررسی قرار می‌گرفت (نک‍ : طه حسین، 6). به جز شرح شعر، موضوع اصلی تحقیقات او دستور زبان و واژه‌نگاری بود. 

الف ـ چاپی

 1. الایضاح فی فَسْر شعر ابی‌تمام (دیوان ابی‌تمام بشرح الخطیب التبریزی). این اثر که شرح سروده‌های ابوتمام شاعر عصر عباسی (د ح 232 ق / 845 م) است، در قاهره (1371-1377 ق / 1951- 1957 م؛ 1384-1392 ق / 1964-1972 م) به کوشش محمد عبده عَزّام نشر یافته است.
2. تهذیب اصلاح المنطق. این کتاب بازخوانی و بازنویسی اصلاح المنطق ابن‌سِکّیت در لغت‌شناسی است. نخستین‌بار بخشی از این اثر در 1325 ق در مطبعة السعاده منتشر شد و بار دیگر در بیروت (1403 ق / 1983 م) به کوشش فخرالدین قباوه نشر یافت. نیز در 1406 ق / 1986 م در قاهره به کوشش فوزی عبدالعزیز مسعود در دو جلد منتشر شد. ابومحمد عبدالله بن احمد بن خشّاب بغدادی (د 567 ق / 1172 م) ردیه‌ای بر این کتاب با عنوان الرد علی الخطیب التبریزی فی اصلاح المنطق نوشته است (نک‍ : GAS, VIII / 131؛ حاجی‌خلیفه، 1 / 108).
3. تهذیب الالفاظ. این اثر تفسیر و تهذیب کتاب الالفاظ ابن‌سکیت است که به کوشش لویس شیخو و با استناد به دو دست‌نوشت لیدن و پاریس، با عنوان کنز الحفاظ فی کتاب تهذیب الالفاظ در بیروت (1858- 1898 م) منتشر شده است.
4. شرح اختیارات المفضل (یا شرح المفضلیات) اثر مفضل بن محمد ضبی (د پس از 163 ق / 780 م)، که گلچینی است از شعر کهن عربی؛ این اثر در دمشق (1391-1392 ق / 1971-1972 م) به کوشش فخرالدین قباوه به طبع رسید. همچنین در قاهره (دار نهضة مصر للطباعة و النشر) به کوشش علی محمد بجاوی نشر یافت و پس از آن، بارها تجدید چاپ شد.
5. شرح القصائد العشر (یا شرح المعلقات السبع)، که از مشهورترین شروح معلقات سبع است، به‌علاوۀ 3 قصیده از نابغه، 
اعشى و عبید بن ابرص که چندین‌بار به طبع رسید؛ ازجمله در کلکته (1894 م) به کوشش چارلز لایل؛ قاهره (1343 ق / 1924 م)؛ به کوشش محمد منیر دمشقی، قاهره (1369 ق / 1950 م)؛ به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره (1382-1384 ق / 1963- 1964 م)؛ حلب (1393 ق / 1973 م) و بیروت (1399-1400 ق / 1979-1980 م) به کوشش فخرالدین قباوه؛ و نیز به کوشش عبدالسلام حوفی (1405 ق / 1985 م).
6. شرح دیوان عنترة، که به کوشش مجید طراد در بیروت (1412 ق / 1992 م) منتشر شد.
7. شرح سقط الزند ( ایضاح سقط الزند و ضوئه)، که شرح دیوان سقط الزند ابوالعلاء معری شاعر عصر عباسی است که در آن بخشهایی از ضَوء السقط (ابوظبی، 2003 م) که شرح خود ابوالعلاء بر دیوانش است، نیز آمده است. این شرح در مجموعۀ پنج‌جلدی شروح سقط الزند (مشتمل بر شرحهای خطیب تبریزی، عبدالله بن محمد بن بطلیوسی، قاسم بن حسن بن احمد خوارزمی) در قاهره (1365 ق / 1946 م؛ 1383 ق / 1964 م) و به کوشش مصطفى سقا و دیگران منتشر شده است.
8. شرح على دیوان اشعار الحماسة (شرح دیوان الحماسة)، اثر ابوتمام (نک‍ : ه‍ د، حماسه). خطیب بیشتر مطالب خود را از شرح ابوالعلاء معری نقل کرده است و با توجه به اینکه ابوالعلاء به مسائل زبانی اهتمام داشت، بحث در مسائل مربوط به اعراب و صرف و نحو در این کتاب به فراوانی یافت می‌شود (طه حسین، همانجا). این اثر چند بار منتشر شده است، ازجمله در بولاق (1286 و 1296 ق)، بن ( 1828-1847 و 1851 م) به کوشش فرایتاک، قاهره (1358 ق) به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید در 4 مجلد، و بیروت (1421 ق / 2000 م) به کوشش غرید الشیخ و احمد شمس‌الدین. 
9. شرح قصیدۀ بُرده (بانت سعاد)، یکی از کهن‌ترین شرحهایی است که بر قصیدۀ مشهور کعب بن زهیر با عنوان برده (ه‍‌ م) یا بانت سعاد (دو کلمه‌ای که قصیده با آنها آغاز می‌شود) نوشته شده است. این شرح به کوشش عبدالرحیم یوسف جمل در قاهره (1410 ق / 1990 م) منتشر شد؛ نیز توسط کرنکو در شمارۀ 65 مجلۀ «انجمن خاور‌شناسی آلمان» (ص 241-279) نشر یافت. تحقیق کرنکو با مقدمۀ صلاح‌الدین منجِـد به صورت مستقل نیز در بیروت (1389 ق / 1971 م) به چاپ رسیده است.
10. شرح مقصورة ابن‌درید (شرح الدریدیة). مقصوره قصیده‌ای است که توسط ابوبکر محمد ابن‌درید (د 321 ق / 933 م) سروده شده است (نک‍ : ه‍ د، ابن‌درید). شرح خطیب بر این قصیده در دمشق (1380 ق / 1961 م)، و نیز به کوشش فخرالدین قباوه در حلب (1398 ق / 1978 م) منتشر شده است.
11. الکافی فی العروض (یا فی علمی العروض) و القوافی. این اثر چندین‌بار به چاپ رسیده است؛ ازجمله به کوشش حسن عبدالله حسانی در قاهره (1386- 1398 ق / 1966- 1978 م؛ 1415 ق / 1994 م)، نیز به کوشش عمر یحیى و فخرالدین قباوه در حلب (1390 ق / 1970 م) و دمشق (1395 ق / 1975 م) با عنوان الوافی فی العروض و القوافی. بخش پایانی این اثر رساله‌ای است در علم بدیع («کتاب البدیع») که ابن ابی اصبع در تحریر التحبیر (1 / 90) بدان اشاره دارد (نیز نک‍ : GAS, II / 107). این اثر توسط دانشمندانی که پس از خطیب در این زمینه به مطالعه و تألیف پرداخته‌اند، مورد توجه و استفاده قرار گرفته است (نک‍ : اکبری، 19-36).
12. ( کتاب فیه) ما یقرأ من آخره کما یقرأ من اوله، توسط جرج کروتکو (ص 211-225) شناخته شده و در برگیرندۀ نمونه‌هایی از شعر شاعران عرب است که در آنها صنعت قلب به‌کار رفته است. این اثر به کوشش ابراهیم علوی در بغداد منتشر شده است.
13. الملخص فی اعراب القرآن، یا ملخص اعراب القرآن. این کتاب (از سورۀ یوسف تا طه) به کوشش فاطمه راشد راجحی در کویت (2001 م) منتشر شد.

ب ـ خطی و یافت‌نشده

1. تفسیر القرآن (یاقوت، ادبا، 20 / 27؛ حاجی‌خلیفه، 1 / 446). 2. تهذیب غریب الحدیث ابوعبید (قفطی، 4 / 23-24؛ ابن‌خلکان، 5 / 238؛ EI²; GAS, VIII / 87. 3). تهذیب کتاب غریب المصنف (یمانی، 382). 4. حاشیه بر تاج اللغة و صحاح العربیۀ جوهری (EI²; GAS, VIII / 216؛ نیز نک‍ : حاجی‌خلیفه، 2 / 1071؛ نصار، 2 / 484، 499-500؛ فرهاد میرزا، 95-96). 5. شرح اللمع فی النحو ابن‌جنی (ابن‌انباری، 255؛ یاقوت، همانجا؛ ابن‌دمیاطی، 258؛ سیوطی، 2 / 338؛ GAS, IX / 175). 6. شرح دیوان نابغه، شاعر دربار حیره در عصر جاهلی (EI²; GAS, II / 112). 7. شرح دیوان امرؤالقیس (رشر، 63). 8. شرح لامیة العرب شنفرى، شاعر مشهور عصر جاهلی (GAS, II / 135). 9. مقاتل الفرسان (ابن‌انباری، همانجا؛ یاقوت، همان، 20 / 28). 10. مقدمة فی النحو، یا اسرار الصنعة (همانجا؛ قفطی، 4 / 24؛ ابن‌خلکان، همانجا؛ قس: بغدادی، 2 / 519، که مقدمة < مقدمات> فی النحو و اسرار الصنعة را دو اثر مستقل معرفی کرده است). 11. المُوضح، شرح دیوان متنبی، شاعر عصر عباسی است که نسخۀ خطی آن در پاریس (شم‍ 4 / 101‘ 3) نگهداری می‌شود (GAS, IX / 293; GAL, I / 88). ابوالبقاء عکبری (نک‍ : جم‍‌ ) در شرح خود بر دیوان متنبی از شرح خطیب بسیار استفاده کرده است.
ظاهراً خطیب شرح دیوان اخطل (د ح 92 ق / 710 م)، شاعر عصر اموی، را نیز آغاز کرده بوده، اما پیش از تکمیل آن از دنیا رفته است (نک‍ : کراچکوفسکی، I / 136).

مآخذ

 آثار ابی العلاء المعری (السفر الاول، تعریف القدماء بابی العلاء)، قاهره، 1384 ق / 1965 م؛ آقابزرگ، الذریعة؛ ابن ابی اصبع، عبدالعظیم، تحریر التحبیر، به کوشش حفنی محمد شرف، قاهره، 1383 ق / 1963 م؛ ابن اثیر، علی، الکامل، بیروت، دار الکتاب العربی؛ ابن‌انباری، عبدالرحمان، نزهة الالباء، به کوشش ابراهیم سامرایی، بغداد، 1959 م؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، 1412 ق / 1992 م؛ ابن‌خلکان، وفیات الاعیان، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، 1949 م؛ ابن‌دمیاطی، احمد، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، به کوشش قیصر ابوفرح، بیروت، 1399 ق / 1978 م؛ ابن‌عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، 1421 ق / 2000 م؛ ابن‌نقطه، محمد، تکملة الاکمال، به کوشش عبدالقیوم عبد رب النبی، مکه، 1408 ق / 1987 م؛ ابوالبقاء عکبری، شرح دیوان المتنبی، به کوشش مصطفى سقا و دیگران، بیروت، دارالمعرفه؛ ابوالفدا، المختصر فی اخبار البشر، بیروت، دارالمعرفه؛ اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، 1407 ق / 1987 م؛ اکبری، صاحبعلی، «پژوهشی در منابع و سبک خطیب تبریزی در کتاب الکافی فی العروض و القوافی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، مشهد، 1386 ش، س 40، شم‍ 3؛ انزابی‌نژاد، رضا، «خطیب پیاده از تبریز تا شام»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز، تبریز، 1362 ش، شم‍ 128- 129؛ باخرزی، علی، دمیة القصر، به کوشش محمد تونجی، دمشق، 1391 ق / 1971 م؛ بغدادی، هدیه؛ تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، 1314 ش؛ حاجی‌خلیفه، کشف؛ خالصی، حمید حسن، مقدمه بر الکافی فی العروض و القوافی خطیب تبریزی، بغداد، 1402 ق / 1982 م؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، 1405 ق / 1984 م؛ راجحی، فاطمه، مقدمه بر الملخص فی اعراب القرآن، کویت، 2001 م؛ سیوطی، عبدالرحمان، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384 ق / 1965 م؛ طه حسین، تجدید ذکری ابی العلاء، قاهره، 1963 م؛ فرهاد میرزا قاجار، زنبیل، تهران، 1345 ش؛ قباوه، فخرالدین، مقدمه بر شرح اختیارات مفضل، بیروت، 1407 ق / 1987 م؛ قزوینی، زکریا، آثار البلاد، بیروت، 1380 ق / 1960 م؛ قفطی، علی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1973 م؛ کروتکو، جرج، «اثر مجهول لیحیی التبریزی»، مجلة کلیة الادب و الفنون، بغداد، 1958 م، ج 3؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تهران، 1324 ش؛ نصار، حسین، المعجم العربی نشأته و تطوره، قاهره، 1968 م؛ یاقوت، ادبا؛ همو، بلدان؛ یمانی، عبدالباقی، اشارة التعیین، به کوشش عبدالمجید دیاب، ریاض، مرکز ملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیه؛ نیز:

EI²; Encyclopedia of Arabic Literature, eds. J. S. Meisami and P. Strarkey, London / New York, 1998; GAL; GAS; Krachkovskiĭ, I., Izbranyye Sochineniya, Moscow / Leningrad, 1955; Krenkow, F., «Tabrīzī’s Kommentar zur Burda des Kaʿb ibn Zuhair», ZDMG, 1911, vol. LXV; Rescher, O., «Notizen über einige arabische Handschriften aus Brussaer Bibliotheken», ibid, 1914, vol. LXVIII. 
بابک فرزانه