خضربیگ رومی

خِضْرْبِیْگِ رومی (د 863 ق / 1459 م)، از علمای دورۀ عثمانی و نخستین قاضی استانبول.
خضربیگ بن جلال‌الدین بن احمد رومی حنفی که در منابع عثمانی با نام خضربیگ چلبی شناخته می‌شود، در سِفری‌حصار (در رسم‌الخط ترکی: سیوری‌حصار)، از توابع اسکی‌شهر به دنیا آمد. در برخی منابع، تاریخ تولد او را 810 ق / 1407 م گفته‌اند (بغدادی، 1 / 346). پدرش جلال‌الدین افندی، قاضی سفری‌حصار بود. خضربیگ تحصیلات خود را نزد پدر آغاز کرد. سپس در بورسه نزد برهان حیدر خافی، فَناری، یعقوب قَرَمانی و احمد بن ارمغان مشهور به مُلا‌یگان به تکمیل تحصیلات خود پرداخت و در همین ایام، با دختر استاد خود، ملایگان، ازدواج کرد. پس از پایان دورۀ تحصیل، در مدرسه‌ای دینی در سفری‌حصار به عنوان مدرس مشغول به کار شد. به گزارش طاش‌کوپری‌زاده، در 837 ق / 1433 م در همان‌جا شغل قضاوت نیز داشت (ص 91؛ نیز نک‍ : تمیمی، 1 / 201-202).
خضربیگ پس از آنکه توانست در حضور سلطان محمد فاتح و در مناظره‌ای علمی بر یکی از علمای عرب یا ایرانی برتری یابد، توجه سلطان عثمانی را به خود جلب کرد، چندان‌که سلطان روزانه 50 درهم برای وی مقرری تعیین نمود و او را در شمار علمای رسمی حکومت عثمانی درآورد (طاش‌کوپری‌زاده، 91-92؛ لکهنوی، 70) و در 848 ق / 1444 م، به عنوان مدرس مدرسۀ سلطان محمدخان در بورسه تعیین شد. مولا قسطلانی، مصلح‌الدین خواجه‌زاده و شمس‌الدین خیالی را می‌توان از شاگردان و معیدان درس خضربیگ در این مدرسه نام برد. خضربیگ چندی نیز به عنوان مدرس در مدرسۀ ایلدریم خان در بورسه و در 855 ق / 1451 م، در مدرسه‌ای در ادرنه به کار ‌پرداخت. هنگامی که شهر قسطنطنیه (استانبول امروزی) در 857 ق به تصرف عثمانیان درآمد، خضربیگ به عنوان نخستین قاضی آنجا تعیین شد (طاش‌کوپری‌زاده، 92؛ تمیمی، 1 / 202؛ اوزون چارشیلی، 2 / 172).
خضربیگ پسرانی داشت که همچون خود، در شمار علمای دولت عثمانی درآمدند: احمد مشهور به مفتی پاشا (بغدادی، 1 / 139)، یعقوب پاشا (همو، 2 / 546) و یوسف، مشهور به سنان پاشا (ابن‌عماد، 9 / 526). سرانجام خضربیگ را پس از درگذشت، در کنار مزار ابو‌ایوب انصاری در استانبول به خاک سپردند.
برخی خضربیگ را پس از شمس‌الدین محمد فناری (د 834 ق / 1431 ق)، برجسته‌ترین فقیه و متکلم در قلمرو عثمانی دانسته‌اند (طاش‌کوپری‌زاده، 91). او فقیهی حنفی بود و در کلام، مذهب ماتریدی داشت؛ با این حال، اوزون چارشیلی خضربیگ را یکی از حلقه‌های برجستۀ مکتب کلامی فخر‌الدین رازی در آناتولی می‌داند و می‌افزاید خضربیگ از طریق ملا‌یگان و شمس‌الدین محمد فناری وارث مکتب کلامی فخر رازی است و با پرورش شاگردانی که نسل بعدی علمای عثمانی را پدید آوردند، باعث شکوفایی این مکتب کلامی در میان مردم آناتولی شد. افزون بر خواجه‌زاده و شمس‌الدین خیالی، افراد دیگری همچون پسرش سنان پاشا، معارف‌زاده و خطیب‌زاده از شاگردان خضربیگ به شمار می‌روند (2 / 693). 
خضربیگ افزون بر جایگاه علمی برجسته که در دولت و حکومت عثمانی داشت، به زبانهای فارسی، عربی و ترکی شعر می‌گفت (برای نمونۀ اشعارش، نک‍ : قنالی‌زاده، 1 / 342-343).

آثــار

 آثار بر جای مانده از وی به هر 3 زبان فارسی، ترکی و عربی است: 

الف- چاپی

 1. تفسیر یاسین شریف، به زبان ترکی. برخی این تفسیر را از نظر نوع نگارش و به کار بردن آیات و احادیث اسلامی، به مثنوی مولوی شبیه دانسته‌اند. افزون بر این، در آن به گفته‌هایی از صوفیان نیز استناد شده است. از این تفسیر، چند نسخۀ خطی بر جای مانده، ازجمله در کتابخانۀ سلیمانیه در مجموعۀ امیر علی افندی، به شمارۀ 58 و 59. عایشه حمیرا اصلان ترک تفسیر یاسین شریف را بر اساس نسخۀ خطی مجموعۀ ابراهیم افندی به چاپ رسانده است («دائرةالمعارف ... »، XVII / 414). 
2. جواهر العقائد. این قصیده به نامهای النونیة فی العقائد یا ارجوزة فی العقائد و قصیدۀ نونیۀ توحیدیه نیز آمده است و به زبان عربی در بحر بسیط در 105 بیت، با حرف رَوی نون سروده شده است (نک‍ : سخاوی، 3 / 178؛ لکهنوی، 70؛ سرکیس، 825؛ EI2; GAL, II / 297؛ «دائرة‌المعارف»، همانجا؛ قس: حاجی خلیفه، 2 / 1348). این قصیده در قسطنطنیه (1258 ق) به چاپ رسیده است. 
شرحهایی بر این قصیده نوشته شده که اینها ست: 1. شرح خیالی (ح 863 ق / 1459 م)، که به شرح نظم العقاید نیز شهرت دارد. نسخه‌ای از این شرح موجود است. محمد امین ابن شیخ اسکداری (د 1551 ق) شرحی بر شرح خیالی نوشته است (منزوی، 2 / 113؛ بغدادی، 1 / 132)؛ 2. شرح داوود بن محمد قارصی یا قرصی (زنده در ح 1172 ق / 1759 م)، که در قاهره (1297 ق) همراه با متن قصیده چاپ شده است (نک‍ : سرکیس، همانجا؛ الیس، I / 857)؛ 3. شرح شیخ عثمان کلیسی معروف به عریانی یا عریانی‌زاده (د 1168 ق / 1755 م). بروکلمان نسخه‌هایی از این شرح را معرفی کرده است (GAL، همانجا؛ نیز نک‍ : حاجی خلیفه، 2 / 1349)؛ 4. شرح محمد نافع بن علی قازآبادی؛ 5. شرح مولى مشهور به حافظ کبیر (د 1154 ق)؛ 6. شرح حافظ‌الدین محمد امین (همو، 2 / 1348؛ نک‍ : GAL، همانجا).
3. قصیده‌ای نونیه، به زبان عربی در بحر وافر که به‌سبب یکی از ابیاتش به «عجالة لیلة او لیلتین» نیز شهرت دارد. خضربیگ این قصیده را به سلطان محمدخان تقدیم کرده است (طاش‌کوپری‌زاده، 93-94؛ «دائرة‌المعارف»، همانجا؛ EI2).
4. مستزادی تائیه، به زبان عربی در بحر هزج. گویا از این قصیده تنها 7 بیت باقی مانده، و طاش‌کوپری‌زاده این 7 بیت را در الشقائق النعمانیة آورده است (ص 93؛ نیز نک‍‌ : «دائرة‌المعارف»، همانجا).

ب ـ خطی

1. تحفۀ سلطان مرادخان، به زبان فارسی. خضربیگ این اثر را به سلطان مراد دوم (1404-1451 م) تقدیم کرده است. این رساله در 4 برگ دربارۀ حضرت آدم، داوود و حضرت رسول (ص) نوشته شده است. یک نسخه از این رساله در کتابخانۀ بایزیددولت به شمارۀ 577‘5 موجود است (نک‍ : همانجا).

2. ترجمۀ کلیات خواجه عبیدالله. خواجه عبیدالله از شیوخ نقشبندیه بوده و خضربیگ گفته‌ها و سخنرانیهای وی را به ترکی ترجمه کرده است. یک نسخه از این اثر در مجموعۀ بغدادی وهاب افندی به شمارۀ 3 / 047‘2 موجود است (همانجا).
3. ترجمۀ مطالع الانوار ارموی به زبان فارسی، که بیش از یک سده مورد توجه ادیبان بوده است. خضربیگ این کتاب را به درخواست سلطان محمد دوم ترجمه کرده است. یک نسخه از این اثر نیز در کتابخانۀ ایاصوفیه به شمارۀ 488‘2 موجود است (بروسه‌لی، 1 / 290؛ «دائرة‌المعارف»، همانجا؛ EI2).

ج- یافت نشده

1. ارجوزة فی العروض؛ 2. حاشیه بر تشریح العقائد؛ 3. حاشیه بر الکشاف تفتازانی یا حواش على حاشیة الکشاف تفتازانی؛ 4. شرح ایساغوجی، در منطق که عطوفی خیرالدین این شرح را در شمار آثار خضربیگ آورده است (نک‍ : سخاوی، لکهنوی، همانجاها؛ زرکلی، 2 / 306؛ کحاله، 4 / 100؛ «دائرةالمعارف»، همانجا).

مآخذ

ابن‌عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، به کوشش عبدالقادر ارناؤوط، دمشق، 1406 ق / 1986 م؛ اوزون چارشیلی، اسماعیل حقی، تاریخ عثمانی، ترجمۀ وهاب ولی، تهران، 1388 ش؛ بروسه‌لی، محمد طاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، 1333 ش؛ بغدادی، هدیه؛ تمیمی‌داری، تقی‌الدین، الطبقات السنیة، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، ریاض، 1403 ق / 1983 م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ زرکلی، اعلام؛ سخاوی، محمد، الضوء اللامع، بیروت، دار مکتبة الحیاة؛ سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره، 1346 ق / 1928 م؛ طاش‌کوپری‌زاده، الشقائق النعمانیة، به کوشش احمد صبحی فرات، استانبول، 1405 ق؛ قنالی‌زاده، حسن، تذکرة الشعرا، به کوشش ابراهیم قتلو‌ق، آنکارا، 1978 م؛ کحاله، عمر رضا، معجم المؤمنین، بیروت، 1376 ق / 1957 م؛ لکهنوی، محمد عبدالحی، الفوائد البهیة، به کوشش محمد بدرالدین نعسانی، بیروت، 1324 ق؛ منزوی، خطی مشترک؛ نیز:

EI²; Ellis, A. G., Catalogue of Arabic Books in the British Museum, London, 1967; GAL; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1998.

مسعود تاره