چله زری

چِلّه‌زَری، یکی از آیینهای نمایشی و بیشتر زنانه که اهالی برخی از روستاهای ملایر در شب سی‌ام آذرماه به نام چلۀ پاییز، یک شب پیش از شب چلۀ زمستان برگزار می‌کنند. 
به‌باور مردم این مناطق، دو چله وجود دارد: یکی چلۀ پاییز که شب سی‌ام آذر است و دیگری چلۀ زمستان که شب اول دی‌ماه است. چلۀ پاییز یا همان چله‌زری را ماده، و چلۀ زمستان‌ را نر می‌انگارند (انجوی، 2 / 231، 235). 
مردم در این شب، مراسم گوناگونی را اجرا می‌کنند که مفصل‌ترین آنها مراسم چله‌زری است. برای این مراسم، ابتدا از طریق قرعه از میان دوشیزگان روستا دختری را به عنوان چله‌زری انتخاب می‌کنند و حاضرانِ در جلسه برای این انتخاب فریاد شادی سر می‌دهند و هلهله می‌کنند. با پوشاندن لباس عروس بر تن او، وی را عروس می‌کنند و بر تخت می‌نشانند. یک گروه مطرب با کمانچه (ه‍ م) و ضرب دور تخت نوازندگی می‌کند و افراد خوش‌صدایی نیز شعری در مدح چله‌زری می‌خوانند: چله‌زری، چله‌زری / امسال و سال دیگری / / عروس کیه، عروس کیه؟ / چله‌زری می‌باشد / / چو ماه تابان رخش / چهره‌پری می‌باشد / / چشمش چو چشم آهو / چه میگه طاق ابرو / / دختر به نام زری / ابروی او یک‌وری (همو، 2 / 232). سپس به دور تخت چله‌زری شمع روشن می‌کنند و در همان حال، مقداری نقل و شیرینی روی سر او می‌ریزند و چله‌زری را با نوای ساز‌و‌آواز به خانۀ پدرش می‌برند. پدر چله‌زری اناری به دست دخترش می‌دهد. دختر انار را دانه می‌کند و در ظرفی می‌ریزد؛ ابتدا چند دانه‌ای می‌خورد و بقیه را به دیگران می‌دهد. مردم باور دارند اگر هر دختر ازدواج‌نکرده‌ای یکی از این دانه‌های انار را به‌نیت شوهرکردن بخورد و ضمن خوردن بگوید: «به عشق سلیمان پیغمبر از این انار بخورم و پی‌ بختم بروم»، تا سال بعد بخت او باز می‌شود و شوهر می‌کند. با بیرون رفتن همۀ مردها، مجلس کاملاً زنانه می‌شود و زنها تا نیمه‌های شب به رقص و شعرخوانی می‌پردازند. در پایان مجلس، زنها کاسه‌هایی را که از آب چشمه پر کرده‌اند، به چله‌زری می‌دهند تا دست خود را به آنها بزند. در همان حال نیز بچه‌ها به آتش‌بازی می‌پردازند و این شعر را می‌خوانند: آتش آتش‌بازیه / چله‌زری راضیه / / شب چله مبارک / شب چله مبارک. 
در پایان مراسم، هر کس به خانۀ خود برمی‌گردد و در آنجا با آبی که دست چله‌زری به آن خورده است، صورت خود را به‌نیت رفع نحوست می‌شوید (همو، 2 / 232-234). 
براساس گزارشی دیگر، نمایش چله‌زری در مراحل مختلف جشن عروسی، مانند عقد‌کنان، حنابندان (ه‍ م) یا جشنهای ویژۀ نوزادان، نیز در مجالس زنانه اجرا می‌شده است (نک‍ : یزدان، 49-53). 

مآخذ

انجوی شیرازی، ابوالقاسم، جشنها و آداب و معتقدات زمستان، تهران، 1379 ش؛ یزدان عاشوری، فروغ و جواد انصافی، نمایشهای زنانۀ ایران، تهران، 1388 ش.

محمد جعفری (قنواتی)