افضل الدین خونجی

اَفْضَلُ‌الدّینِ خونَجی، ابوعبدالله محمد بن نام‌آور بن عبدالملك (جمادی‌الاول 590-5 رمضان 646 / مۀ 1194-22 دسامبر 1248)، دانشمند علوم عقلی ایرانی و قاضی در مصر. برخی از منابع متأخر نام پدر و سال وفات او را به اختلاف آورده‌اند (نك‍ : ابن قنفذ، 320؛ طاش كوپری‌زاده، 1 / 275). انتساب او ظاهراً به خونَج (= خونا، خونه)، قصبه‌ای در نزدیكی زنجان است كه نباید آن را با خُنج، از توابع لارستان در فارس، اشتباه گرفت (نك‍ : ابن حوقل، 2 / 333؛ یاقوت، 2 / 499-500؛ حمدالله، 66؛ قس: فسایی، 1 / 114).
از گزارش ذهبی ( العبر، 3 / 255) برمی‌آید كه افضل‌الدین پیش از اقامت در مصر، در ایران به تحصیل علم پرداخته است. او افزون‌بر احاطه به علوم عقلی در فقه نیز دست داشت و خود بر مذهب شافعی بود. چندگاهی در مصر به تدریس در مدارس صالحیه و صلاحیه پرداخت و مدتی نیز قاضی القضاتی مصر و توابع آن را عهده‌دار بود (ابن ابی اصیبعه، 2 / 120؛ ابوشامه، 182؛ سبكی، 5 / 43؛ ذهبی، سیر ... ، 23 / 228). با آنكه از او در مقام قضا به نیكی یاد كرده‌اند (ابوشامه، همانجا)، سیوطی از انتصاب او به این سمت به سختی انتقاد می‌كند، از آن رو كه شخصیت فلسفی او بر فقاهتش غالب بوده است (1 / 541؛ نیز نك‍ : مقریزی، 7 / 326).
از شاگردان نامدار او می‌توان از موفق‌الدین ابن ابی اصیبعه یاد كرد كه در 632 ق / 1235م در قاهره به حلقۀ درس او پیوسته، و دانش او را، افزون بر فلسفه و امور دینی در دیگر رشته‌ها نیز استوار یافته است (ابن ابی اصیبعه، همانجا). شاگرد دیگر وی عزالدین محمد اربلی در مرثیه‌ای به مناسبت درگذشت استاد، او را به علم و فضیلت ستوده است. مرگ افضل‌الدین در قاهره اتفاق افتاد و در گورستان قرافه به خاك سپرده شد (همانجا؛ مقریزی، 7 / 326- 328).

آثار

1. الجمل، در منطق كه با نامهای الجمل المنطقیة (ESC2، شم‍ ‍653(3)) یا المختصر نیز از آن یاد می‌شود. نسخه‌های چندی از آن در لندن، قاهره، الجزایر و مشهد (GAL, I / 607; GAL, S, I / 838) و پاریس ( دوسلان، شم‍ ‍1396(12)) موجود است.
از شرحهای این كتاب می‌توان از این آثار یاد كرد: 1. شرح ابن‌واصل حموی (برای نسخه‌های خطی آن، نك‍ : نموی، شم‍ 1407؛ GAL، نیز GAL, S، همانجاها؛ نیز نك‍ : ESC2، شم‍ 615, 647)؛ 2. شرح ابن مرزوق تلمسانی (نك‍ : ه‍ د، ابن مرزوق، شم‍ 1؛ قس: حاجی خلیفه، 2 / 1986، كه میان مؤلف و شارح الجمل خلط كرده است؛ نیز نك‍ : ESC2، شم‍ 614, 654؛ دوسلان، شم‍ 1396(6)؛ قس: GAL, S, I / 836؛ GAL، همانجا، كه از دو ابن‌مرزوق و دو شرح جداگانه سخن رفته است)؛ 3. حاجی خلیفه از شرح ابن استار تدرومی تلمسانی با نام كفایة العمل یاد كرده است (همانجا)؛ 4 و 5. شرحی نیز از محمد بن ابوالعباس حسینی، در لندن موجود است، GAL)، همانجا) و شرح دیگری از محمد بن عبدالجبار با نام نظم الجمل (همانجا).
2. الموجز، در منطق كه منابع كهن از آن به عنوان اثری مستقل یاد كرده‌اند (قس: حاجی خلیفه، 2 / 1901)، اما بروكلمان آن را خلاصه‌ای از الجمل دانسته، و به نسخه‌هایی از آن در پاریس، كمبریج و فاس اشاره كرده است (GAL, S, I / 838). بر این اثر نیز شرحهایی نوشته شده است: 1. شرح سراج‌الدین ارموی؛ 2. شرح محمد بن احمد شریف تلمسانی؛ 3. شرح عیسی بن داوود منطقی با نام الایضاح؛ 4. شرح فخرالدین ابوالحسین علی بن محمد نَبْدی (برای نسخه‌های خطی همۀ شرحها، نك‍ : همانجا).
3. كشف الاسرار عن غوامض الافكار، در منطق با شرح كاتبی قزوینی و حاشیۀ ابن‌بدیع بندهی (حاجی خلیفه، 2 / 1486). نسخه‌ای از آن با شرح كاتبی قزوینی در كتابخانۀ توپكاپی‌سرایی تركیه موجود است TS)، شم‍ 6783؛ نیز نك‍ : ESC2، شم‍ 667). در برخی منابع موضوع این كتاب را علوم طبیعی دانسته‌اند (نك‍ : اسنوی، 1 / 502؛ سیوطی، همانجا؛ ووستنفلد، 131). بروكلمان نسخه‌هایی از این اثر را در مادرید و قاهره، GAL)، همانجا) و شرح كاتبی قزوینی بر آن را در رامپور گزارش كرده است (GAL, S، همانجا).
4. شرح كلیات قانون ابن‌سینا، كه نسخه‌ای از آن در پاریس شناسایی شده است (نك‍ : دوسلان، شم‍ 2937). به گفتۀ حاجی خلیفه (2 / 1312) ابن قُفّ در شرح 6 جلدی خود بر كلیات قانون ابن سینا، از گفتار افضل‌الدین خونجی و پاسخهای او بر ایرادات فخرالدین رازی سود برده است.
5. مختصر المطالب العالیة، در عقاید (برای نسخه‌های خطی آن، نك‍ : GAL, S, I / 922). این اثر خلاصه‌ای است از المطالب العالیۀ فخرالدین رازی كه در آن برخی از بخشهای دشوار كتاب تفسیر شده است (معلوف، 338- 339).
از افضل‌الدین خونجی چند اثر دیگر نیز نام برده‌اند: مقالة فی الحدود و الرسوم، شرحی بر گفتار ابن سینا دربارۀ نبض و نیز كتاب ادوار الحمّیات (ابن ابی اصیبعه، 2 / 121).

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به كوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299 ق / 1882 م؛ ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به كوشش كرامرس، لیدن، 1939 م؛ ابن قنفذ، احمد، الوفیات، به كوشش عادل نویهض، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ ابوشامه، عبدالرحمان، الذیل علی الروضتین ( تراجم الرجال)، به كوشش محمدزاهد كوثری، قاهره، 1366 ق / 1947 م؛ اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، به كوشش عبدالله جبوری، بغداد، 1390 ق / 1970 م؛ حاجی خلیفه، كشف؛ حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، به كوشش گ. لسترنج، لیدن، 1331 ق / 1913 م؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ همو، العبر، به كوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ سبكی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الكبرى، بیروت، دارالمعرفه؛ سیوطی، حسن المحاضرة، به كوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1387ق / 1967 م؛ طاش كوپری‌زاده، احمد، مفتاح السعادة، بیروت، 1405ق / 1985م؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به كوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367 ش؛ معلوف، عیسى اسكندر، «من نفائس الخزانة التیموریة»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، 1923 م، شم‍ 3؛ مقریزی، احمد، المقفی الكبیر، به كوشش محمد یعلاوی، بیروت، 1411 ق / 1991 م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

De Slane; ESC2; GAL; GAL, S; Nemoy, L., Arabic Manuscripts in the Yale University Library, New Haven, 1956; TS; Wüstenfeld, F., Geschichte der arabischen Aerzte und Naturforscher, New York, 1978.
ناهده فوزی