آفتاب دهلوی

آفْتابِ دِهْلَوی، ابوالمظفر مروّج‎الدین یا جلال‎الدین (1130-1221ق / 1718-1806م)، امیر و شاعر فارسی‌گوی هندی، ملقب به شاه عالَم ثانی. نامش میرزا عبدالله و پدرش عزالدین عالم‌گیر ثانی و جدش شاه عالم اول بود. وی آخرین سلطان از سلاطین مستقل دهلی بود. 25 سال از آغاز عمرش را همراه پدر در تبعید و زندان گذرانید. در 1173ق / 1760م پدرش کشته شد، و در این زمان شاه عالم در پَتْنه بود و در همین شهر در 14 جمادی‎الاول 1173ق / 3 ژانویۀ 1760م اعلام پادشاهی کرد. از اتفاقات مهم دوران حکومت او تسلط انگلیسیها بر بنگاله بود. وی در 1179ق / 1765م به دسیسۀ انگلیسیها و به سبب طمع به وعده‎های ایشان امیر بنگاله را تسلیم آنان کرد و سپس غلام قادرخان، یکی از بستگان امیر بنگاله، درصدد انتقام برآمده و در 1204ه‍ / 1790م آفتاب دهلوی را نابینا کرد. وی تاریخ کور شدن خود را چنین سروده است: 

ز نرگـس گـلاب ارچه نتوان کشید       کشیدند از نرگسِ من گلاب
چـو پرسد کسی از تو تاریـخ من        بگو: «کور شد دیدۀ ـ فتاب»

سلطنت لرزان و بی‎اقتدار او تا 1218ق / 1803م که لرد لیک انگلیسی دهلی را فتح کرد، ادامه داشت و او پس از آن تا 1221ق / 1806م که سال مرگ اوست، در قلعۀ دهلی زندانی بود و ا مقرّریی که از سوی حاکمان انگلیسی برایش تعیین شده بود، زندگی می‎کرد. تخلص شاه عالم در شعر فارسی و اردو «آفتاب» و در شعر هندی «بهاشا» (شاه عالم) بود و گاهی به اقتضای وزن شعر «خورشید» نیز تخلّص می‎کرد. اشعار بسیاری از او باقی است، ازجملۀ آنها قصیده‎ای است به عنوان «شهر آشوب» که دربارۀ فتنۀ غلام قادرخان سروده است به این مطلع: 

صرصر حادثه برخاست پی خواری ما          داد بر باد سر و برگ جهانداری ما 

آفتاب در نثر و نظم فارسی، اردو، هندی و پنجابی مهارت داشت و گفته‎اند سانسکریت هم می‎دانست. از مقدمۀ نادرات شاهی برمی‎آید که با زبان ترکی نیز آشنایی داشته است.

آثار

نسخه‎هایی از دیوان فارسی او در کتابخانه‎ها ازجمله انجمن تحقیقات بهار در پتنه، در کتابخانۀ موزۀ بریتانیای لندن و کتابخانۀ ملی پاریس موجود است، اما هنوز به چاپ نرسیده است. گفته‎اند که او 4 دیوان اردو داشته است، ولی تنها یک دیوان اردو از او موجود است که اشپرنگر در فهرست نسخه‎های خطی کتابخانه‎های اوده، آن را ذکر کرده است. یک مثنوی به زبان اردو به نام منظومۀ اقدس و کتابی به عنوان قصّۀ شاه ‎شجاع‎الشّمس (به نثر) نیز به او نسبت داده‎اند که اکنون نایاب است (مظفرملک، 30). مجموعه‎ای از اشعار او به زبانهای اردو، فارسی، هندی و پنجابی در 1212ق / 1797م تدوین شده و او خود عنوان نادرات شاهی بر آن نهاده است. این مجموعه در 1944م به تصحیح امتیاز علی‎خان عرشی و با مقدمه‎ای جامع به چاپ رسیده است. در مجلۀ اورینتل کالج (مظفرملک، صص 27-52) نیز نمونه‎هایی از اشعار او آمده است.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة، 9 (1) / 10؛ علی‎حسن‎خان صاحب بهادر، صبح گلشن، کلکته، 1295ق، ص 7؛ مدرّس، محمدعلی، ریحانةالادب، تبریز، 1346ش، 1 / 50؛ مظفرملک، «شاه عالم آفتاب»، اورینتل کالج، 1335ش، شمـ 2؛ نیز: 

Blochet, E., Catalogue des Manuscrits Persans de Bibliothèque Nationale, Paris, 1928 III, No. 1946; Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1881, 720; Sprenger, A., Catalogue of the Arabic, Persian and Hindustani Manuscrips of the Libraries of the King of Oudh, Calcutta, 1854, Vol.I. 

جعفر شعار