اصمعی

افسانه‌هایی كه دربارۀ آنان شنیده، و همچنین قطعاتی از اندرزها، خطبه‌ها و اشعار منسوب به آنان را نقل كرده است. در منابع كهن نامی از این كتاب به میان نیامده، اما محمدحسن آل یاسین بر نسخه‌ای از آن به خط ابن سكیت دست یافته، و آن را در بغداد (1959 م) منتشر كرده است.
6. خلق الانسان، رساله‌ای است لغوی دربارۀ نام اندامهای انسان. كلمۀ «خلق» را بسیاری از نویسندگان كهن معادل مجموعۀ اندامهای انسان یا حیوان به كار برده‌اند. اصمعی در این رساله برای توضیح بسیاری از واژه‌ها به اشعار شاعران جاهلی و اسلامی استشهاد می‌كند. این كتاب نخستین بار به كوشش آوگوست هافنر در لایپزیگ (1887 م) به چاپ رسیده، و بار دیگر در 1903 م ضمن كتاب الكنز اللغوی و بار سوم در بغداد (1971 م) منتشر شده است.
7. الخیل، رساله‌ای است لغوی كه مؤلف در آن با استناد به اشعار كهن عرب به شرح اعضا، نامها و صفات مختلف اسب از قبیل نژاد، رنگ، چگونگی راه رفتن و دویدن آن می‌پردازد و در پایان از برخی اسبهای مشهور و صاحبان آنها سخن به میان می‌آورد و سپس داستانهایی دربارۀ مسابقات مختلف اسب‌دوانی و جز آن نقل می‌كند. این كتاب یك بار در 1888 م در وین و بار دیگر در 1895 م در لایپزیگ به كوشش آوگوست هافنر به چاپ رسیده است. همچنین نوری حمودی قیس آن را در بغداد (1970 م) منتشر كرده است.
8. الدارات، به كوشش آوگوست هافنر و لویس شیخو ضمن مجموعۀ البلغة فی شذور اللغة در بیروت (1908 م) به چاپ رسیده است.
9. سیرة عنترة بن شداد، در قاهره (1366 ق) منتشر شده است.
10. الشاء، یا الشاة، رساله‌ای است لغوی مشتمل بر اصطلاحات و واژگان خاصی كه تازیان دربارۀ گوسفندان به خصوص در هنگام بارداری، وضع حمل و مراحل مختلف رشد آنها به كار می‌برده‌اند. در این اثر به بیماریها، عیوب و ویژگیهایی كه گوسفندان باید دارا باشند، نیز اشاره شده است. این كتاب یك بار به كوشش آوگوست هافنر در 1896 م و بار دیگر به كوشش صبیح تمیمی در بیروت (1407 ق / 1987 م) به چاپ رسیده است.
11. فحولة الشعراء، كتابی است كه اصمعی در آن به سؤالات ابوحاتم سجستانی دربارۀ شاعران جاهلی و اسلامی پاسخ داده است و در واقع مجموعه‌ای است از آراء و نظریات وی دربارۀ شاعران بزرگ عرب و از نخستین كتابهای نقد ادبی است كه به دست ما رسیده است. این اثر یك بار به كوشش چ. توری در بیروت (1400 ق / 1980 م) و بار دیگر به كوشش محمد خفاجی و طه زینی در قاهره به چاپ رسیده است.
12. الفرق. در این اثر اصمعی به مقایسۀ اعضای بدن انسان و حیوان پرداخته، و تفاوت نام آنها را با استناد به اشعار كهن عرب بیان داشته است. این كتاب به كوشش داوید هاینریش مولر در وین (1876 م) به چاپ رسیده است.
13. ما اختلفت الفاظه و اتفقت معانیه، رساله‌ای است دربارۀ واژه‌های مترادف كه یك بار به كوشش مظفر سلطان در دمشق (1951 م) و بار دیگر توسط ماجد حسن ذهبی در همانجا (1986 م) به چاپ رسیده است.
14. النبات و الشجر، رساله‌ای لغوی است به روایت ابوحاتم سجستانی كه مؤلف در آن به شرح و توضیح واژگان و اصطلاحات مربوط به انواع گیاهان و ویژگیهای هر یك پرداخته است. این اثر به كوشش آوگوست هافنر در ضمن مجموعۀ البلغة فی شذور اللغة به چاپ رسیده است.
15. النخل و الكرم، دو رساله است به روایت ابوحاتم سجستانی. رسالۀ نخست شامل نامهای مختلف نخل و اجزاء آن در همۀ مراحل رشد و باروری، و دیگری مشتمل بر نامهای مختلف درخت انگور و شاخ و برگ و میوۀ آن كه به كوشش آوگوست هافنر در بیروت 1898 م و نیز در 1914 م منتشر شده است.
همچنین كتابی با نام نهایة الارب فی اخبار الفرس و العرب به او منسوب است كه تاكنون از سوی محققان مورد بحث و بررسی فراوان قرار گرفته است. در مقدمۀ كتاب آمده است كه هارون الرشید از اصمعی خواست كه كتاب سیرالملوك را برایش كامل كند و چون این كتاب از سام بن نوح آغاز می‌شد، به او دستور داد كه به یاری ابوالبختری فقیه (د 200 ق) از آدم تا سام را بازنویسد (ص 1-2). با توجه به این مقدمه، برخی كتاب را به اصمعی نسبت داده‌اند؛ حال آنكه نثر و شیوۀ نگارش كتاب با دیگر كتابهای اصمعی بسیار متفاوت است و نیز سبك و ساختار كلی متن آن با آثار كهن عربی و به‌ویژه آثار سده‌های 2 و 3ق كاملاً ناهمگون است. به علاوه در هیچ یك از منابع كهن كه آثار اصمعی را برشمرده اند، نامی از این كتاب به چشم نمی‌خورد. افزون بر این در جایی دیگر از كتاب آمده است كه عبدالملك بن مروان در 85 ق عامر شعبی (د ح 103 ق)، ایوب بن قریه (د 84 ق) و عبدالله بن مقفع (د 142 ق) را مأمور تألیف این كتاب كرد (ص 17) كه البته با توجه به تاریخ حیات و وفات این 3 تن اجتماع آنان در 85 ق در دربار عبدالملك امكان‌پذیر نیست. به هر حال می‌توان احتمال داد كه نهایة الارب اقتباسی است از متون مختلف كه یكی از آنها متعلق به اصمعی بوده است (نک‍ : مشكور، 1 / 21). اهمیت این كتاب از آن جهت است كه در بخش مربوط به تاریخ پادشاهان ایران از سیر الملوك ابن‌مقفع روایات بسیاری نقل شده است و از طریق آن می‌توان به ترجمۀ ارزشمند ابن مقفع از خدای نامۀ دورۀ ساسانی دست یافت (برای آگاهی بیشتر در این باره، نک‍ : براون، 195-259). این كتاب به كوشش محمدتقی دانش‌پژوه در تهران (1375 ش) به چاپ رسیده است و ترجمۀ كهن فارسی آن نیز با عنوان تجارب الامم فی اخبار ملوك العرب و العجم به كوشش رضا انزابی‌نژاد و یحیى كلانتری در تهران (1373 ق) منتشر شده است.
آثار خطی: 1. رسالة فی صفات الارض و السماء و النباتات. نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره نگهداری می‌شود (GAS, VIII / 75). 2. فعلت و افعلت، نسخه‌ای از آن در دارالكتب قاهره موجود است (GAL, S, I / 64). 3. المطر. نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ پاریس موجود است ( دوسلان، شم‍ 4231)؛ 4. مناظرات الاصمعی مع ابن الاعرابی. نسخه‌ای از آن در كاظمین موجود است (GAS, VIII / 16). 5. كتاب وصایا ملوك العرب، كه احتمالاً همان تاریخ العرب قبل الاسلام است. نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ پاریس نگهداری می‌شود ( بلوشه، شم‍ 6738).
آثار یافت نشده: 1. الابواب، 2. ابیات المعانی، 3. الاجناس، 4. الاخبیة و البیوت، 5. الاختیار، 6. اسماء الخمر، 7. الاصوات، 8. اصول الكلام، 9. الالفاظ، 10. الامثال، 11. الانواء، 12. الاوقاف، 13. الخراج، 14. خلق الفرس، 15. الدلو، 16. الرحل، 17. السرج و اللجام و الشوی و النعال و الترس، 18. السلاح، 19. القصائد الست، 20. القلب و الابدال، 21. ماتكلم به العرب فكثر فی افواه الناس، 22. المذكر و المؤنث، 23. المصادر، 24. المقصور و الممدود، 25. میاه العرب، 26. النسب، 27. النوادر، 28. الهمز (نک‍ : ابن‌معتز، البدیع، 25؛ ابن ندیم، 61؛ تمیمی، 20-24).

مآخذ: آبی، منصور، نثرالدر، به كوشش محمدعلی قرنه و علی محمد بجاوی، قاهره، 1981 م؛ آمدی، حسن، المؤتلف و المختلف، به كوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، 1381 ق / 1961 م؛ ابن انباری، عبدالرحمان، نزهة الالباء فی طبقات الادباء، به كوشش ابراهیم سامرایی، بغداد، 1959 م؛ ابن جراح، محمد، الورقة، به كوشش عبدالوهاب عزام و عبدالستار احمد فراج، قاهره، 1372 ق / 1953 م؛ ابن حجر عسقلانی، احمد، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دكن، 1326 ق؛ ابن حزم، علی، جمهرة انساب العرب، بیروت، 1983 م؛ ابن خلكان، وفیات؛ ابن درید، محمد، الاشتقاق، به كوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1378 ق / 1958 م؛ ابن سلام جمحی، محمد، طبقات فحولة الشعراء، به كوشش محمود محمد شاكر، قاهره، 1394 ق / 1974 م؛ ابن شجری، هبةالله، الامالی الشجریة، حیدرآباد دكن، 1349 ق؛ ابن عساكر، علی، تاریخ مدینة دمشق، عمان، دارالبشیر؛ ابن قتیبه، عبدالله، الشعر و الشعراء، به كوشش محمد یوسف نجم و احسان عباس، بیروت، 1964 م؛ همو، المعارف، به كوشش ثروت عكاشه، قاهره، 1388 ق / 1969 م؛ ابن معتز، عبدالله، البدیع، به كوشش كراچكوفسكی، بیروت، 1402 ق / 1982 م؛ همو، طبقات الشعراء، به كوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، 1375 ق / 1956 م؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابوحیان غرناطی، محمد، تذكرة النحاة، به كوشش عفیف عبدالرحمان، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ ابوزید قرشی، محمد، جمهرة اشعار العرب، بیروت، دارصادر؛ ابوطیب لغوی، عبدالواحد، مراتب النحویین، به كوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1375 ق / 1955 م؛ ابوالعتاهیه، اسماعیل، دیوان، بیروت، 1886 م؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، به كوشش سمیر جابر، بیروت، 1407 ق / 1986 م؛ امین، احمد، ضحی الاسلام، بیروت، دارالكتاب العربی؛ بخاری، محمد، التاریخ الكبیر، حیدرآباد دكن، 1390 ق / 1970 م؛ بلاشر، رژیس، تاریخ ادبیات عرب، ترجمۀ آذرتاش آذرنوش، تهران، 1363 ش؛ پلا، شارل، الجاحظ، ترجمۀ ابراهیم كیلانی، بیروت، 1406 ق / 1985 م؛ تمیمی، صبیح، مقدمۀ كتاب الشاء اصمعی، بیروت، 1407 ق / 1987 م؛ تنوخی، محسن، الفرج بعدالشدة، به كوشش عبود شالجی، بیروت، 1398 ق / 1978 م؛ همو، المستجاد، به كوشش محمد كردعلی، دمشق، 1970 م؛ ثعلب، احمد، مجالس، به كوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1960 م؛ جاحظ، عمرو، رسائل، به كوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1384 ق / 1965 م؛ جندی، علی و دیگران، اطوار الثقافة و الفكر، قاهره، 1960 م؛ جهشیاری، محمد، الوزراء و الكتاب، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ حصری، ابراهیم، زهر الآداب و ثمر الالباب، به كوشش علی محمد بجاوی، بیروت، 1372 ق / 1953 م؛ حمزۀ اصفهانی، التنبیه علی حدوث التصحیف، به كوشش محمد اسعد طلس، دمشق، 1388 ق / 1968 م؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، بیروت، 1349 ق؛ خلیفة بن خیاط، تاریخ، به كوشش سهیل زكار، دمشق، 1968 م؛ ذهبی، ماجد حسن، مقدمه بر ما اختلفت الفاظه و اتفقت معانیه اصمعی، دمشق، 1406 ق / 1986 م؛ رافعی، مصطفى صادق، تاریخ آداب العرب، بیروت، 1394 ق / 1974 م؛ زبیدی، محمد، طبقات النحویین و اللغویین، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1954 م؛ زجاجی، عبدالرحمان، مجالس العلماء، به كوشش عبدالسلام محمد هارون، كویت، 1962 م؛ سمعانی، عبدالكریم، الانساب، به كوشش عبدالرحمان بن یحیى معلمی، حیدرآباد دكن، 1962 م؛ سیرافی، حسن، اخبار النحویین البصریین، به كوشش فریتس كرنكو، بیروت، 1936 م؛ سیوطی، بغیة الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384 ق / 1965 م؛ همو، المزهر فی علوم اللغة، به كوشش محمد احمد جاد المولى و دیگران، بیروت، 1986 م؛ شلقانی، عبدالحمید، الاصمعی اللغوی، بیروت، 1982 م؛ صایغ، ماجد، الاصمعی دراسة و تحلیل، بیروت، 1990 م؛ عباس، احسان، تاریخ النقد الادبی عندالعرب، بیروت، 1401 ق / 1981 م؛ عبدالتواب، رمضان، مباحثی در فقه اللغه و زبان‌شناسی عربی، ترجمۀ حمیدرضا شیخی، مشهد، 1367 ش؛ عفیفی، محمد صادق، بشار بن برد دراسة و شعر، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ قدامة بن جعفر، نقد الشعر، به كوشش كمال مصطفى، بیروت، 1978 م؛ مرزبانی، محمد، الموشح، به كوشش محب‌الدین خطیب، قاهره، 1385 ق؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، بیروت، 1385 ق / 1966 م؛ مشكور، محمدجواد، تاریخ سیاسی ایرانیان، تهران، 1366 ش؛ نهایة الارب فی اخبار الفرس و العرب، منسوب به اصمعی، به كوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، 1375 ش؛ هارون، عبدالسلام محمد، مقدمه بر الاشتقاق ابن درید، قاهره، 1378 ق / 1958 م؛ یاقوت، ادبا؛ یغموری، یوسف، نورالقبس، مختصر المقتبس مرزبانی، به كوشش رودلف زلهایم، بیروت، 1384 ق / 1964 م؛ نیز:

Blochet; Browne, E. G., »Some Account of the Arabic Work Entitled, Nihāyatuºl-Irab fı Akhbāri’l-Furs wa’l-Arab«, JRAS, 1900; De Slane; EI2; GAL, S; GAS; Nicholson, R. A., A Literary History of the Arabs, London, 1932.
عنایت‌الله فاتحی‌نژاد