اشترجان، مسجد جامع

قوس این طاق‌نما مزین به یك كتیبه و پهنۀ آن سراسر پوشیده از تزیینات نقش برجستۀ گیاهی، تركیب تزیینی محراب را به بخش فوقانی بنا انتقال داده، چنانكه گویی محراب تا به زیر گنبد كشیده شده است. این گنبد دارای 8 تویزۀ نمایان است و با كتیبه‌ای كه بر قاعدۀ آن می‌چرخد، از منطقۀ انتقالی جدا گشته است.
مقصورۀ مسجد جامع اشترجان، علاوه بر عناصر معماری، به وسیلۀ تزیینات گچ‌بری با نقش‌مایه‌های گیاهی و هندسی و نوشتاری، و با به كارگیری رنگ مزین شده است. اندود گچ در قسمت پایین دیوارها، بر ازاره‌ای به ارتفاع 7 / 1 متر و با نقوش هندسی به صورت گره‌كشی كنده‌كاری شده است. همین نوع تزیین بر قسمت فوقانی پهنۀ طاق‌نماهای جانبی و بر درون سوی طاق ورودی اصلی مقصوره در شمال آن نقش بسته است. بر دیگر سطوح دیوارها، به تقلید از آجرچینی، زمینه‌ای شطرنجی پدید آمده است. بر این زمینه از یك طرف بر قسمت زیرین پهنۀ طاقها و از طرف دیگر روی جرزها، به كمك تزیینات گچ‌بری، در حد فاصل آجرهای طراحی شده، به ترتیب نقوش سادۀ هندسی، و اسامی محمد، علی، حسن و حسین به خط كوفی بنایی در مربعهای بزرگ نقش بسته است؛ به همین ترتیب بر نواری كه بر بالای چهار دیوار مقصوره می‌چرخد، اسم «الله» به طور مكرر بر زمینۀ شطرنجی شكل گرفته است (هنرفر، 273).
در تزیینات گچ‌بری محراب از رنگهای آبی، سبز، سفید و سرخ استفاده شده است. در محراب بجز الواح مزین به نقش برجسته‌های گیاهی، 14 كتیبه نیز به چشم می‌خورد (مایلز، 95-96). این كتیبه‌ها به خط كوفی، ثلث و كوفی بنایی، با گچ و یا رنگ بر الواح مختلف در قابها، بر زمینۀ طاسهای مقرنس، و نیز بر زمینۀ نقوش گیاهی اجرا شده، و حاوی مضامین قرآنی و مذهبی است (همانجا).
بر 4 قوس طاق‌نماهای طبقۀ 8 ضلعی منطقۀ انتقالی، روی محورهای اصلی بنا، یك كتیبۀ گچ‌بری به خط ثلث بر زمینۀ گیاهی آبی رنگ آیات 18 تا 22 سورۀ توبه (9) نقش بسته است. در كتیبۀ اصلی مقصورۀ مسجد جامع اشترجان كه بر پایۀ گنبد آن واقع است، آیۀ 1 تا قسمتی از آیۀ 6 سورۀ فتح (48) با گچ به خط كوفی بافته بر زمینه‌ای از نقوش گیاهی نوشته شده است. در لابه‌لای حروف بخش پایانی كتیبه، در قسمت بالا، تاریخ اجرا با گچ و به خط ثلث بدین صورت نوشته شده است: «و ذلك فی اواخر صفر سنة خمس عشرة و سبعمائة». دو نوار باریك گچ‌بری تزیینی، یكی به رنگ قرمز و آبی و دیگری به رنگ قرمز و سفید و نخودی بر بالای این كتیبه به دور گنبد می‌چرخد (همو، 94-95؛ ویلبر، 145).
8 تویزۀ گنبد به وسیلۀ گل پخته با طرح نقوش هندسی تزیین یافته، و از دو طرف در قاب باریكی مزین به نقوش گیاهی از گچ به رنگ آبی و سفید قرار گرفته است. سطح گنبد در میان تویزه‌ها اندودی از گچ دارد كه به تقلید از آجرچینی كنده‌كاری شده است. بندهای این آجرها به رنگ سفید نقاشی شده، و در فواصل معین به كمك تزیینات گچ‌بری با به كارگیری رنگ آبی و قرمز تزیین شده است (همانجا).
معمار و هنرمند عهده‌دار ساختمان مسجد جامع اشترجان، آنچه را كه در سده‌های پیش تجربه شده، و در راستای تحول معماری مساجد ایران تثبیت شده بود، با مهارت كامل به كار گرفته، و مسجدی درخور هنر معماری شكوفای ایرانیان از خود برجای گذاشته است. این مسجد ایلخانی، مكمل مسجدیقدیمی‌تر،
با ایوانهای مضاعف و گنبدخانۀ مقصوره و سر در ورودی با مناره‌های دوگانۀ آن، ویژگیهای مساجد دورۀ سلجوقی را كه قرنها پس از آن نیز همچنان در معماری مسجد، این مهم‌ترین بنای مذهبی شهرها ادامه یافته است، نمایان می‌سازد.
این بنا با 47 كتیبۀ حاوی مضامین مختلف قرآنی، مذهبی و تاریخی با انواع سبكهای نگارش از غنای خاصی برای مطالعات كتیبه شناختی برخوردار است. تزیینات مسجد با بازتابی از تحولات سده‌های پیشین، در خور مقایسه با بناهای دیگر ایلخانی چون گنبد سلطانیه، مسجد جامع ورامین و مقبرۀ پیربكران در اصفهان است.

مآخذ

آوی، حسین، ترجمه و تحریر محاسن اصفهان مافروخی، به كوشش عباس اقبال، تهران، 1328 ش؛ ابن بطوطه، رحلة، بیروت، 1384 ق / 1964 م؛ رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، آثار ملی اصفهان، تهران، 1352 ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1365 ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان فلاورجان، مركز آمار ایران، تهران، 1368 ش؛ هنرفر، لطف‌الله، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، 1344 ش؛ نیز:

Blair, Sh., S., The Ilkhanid Shrine Complex at Natanz, Iran, Cambridge, Massachusetts, 1986; Miles, G. C.,« The Inscriptions of the Masjid-i Jāmiª at Ashtarjān», Iran, London, 1974, vol. XII; Pickett, D.,«The Significance of the Friday Mosque, Ushturjān ... », The Art of the Saljūqs in Iran and Anatolia, California, 1994; Pope, A. U., «Islamic Architecture, H. Fourteenth Century», A Survey of Persian Art, London etc., 1967, vol. III; Wilber, D. N., The Architecture of Islamic Iran, The Il Khānid Period, New York, 1969.
هایده لاله