اشترجان، مسجد جامع

اُشْتُرْجان، مَسْجِدِ جامِع، این مسجد در 36 كیلومتری جنوب غربی اصفهان در منطقۀ لنجان (امروزه از توابع فلاورجان: سرشماری عمومی، 17) واقع شده است. مسجد جامع اشترجان به استناد كتیبه‌های تاریخی آن، در 715 ق / 1315 م به دستور خواجه فخرالدین محمد بن محمود بن علی اشترجانی ساخته شده است كه یكی از نمونه‌های نفیس معماری ایلخانی از اواخر سلطنت محمد خدابنده (اولجایتو) به شمار می‌آید (هنرفر، 267، 270، 272، 273، 277؛ مایلز، 91, 93-94-90؛ ویلبر، 141-142, 145).
در كتیبه‌ای كه نام بانی مسجد در آن آمده، از خواجه محمد اشترجانی، با عنوان «الصاحب الاعظم ملك الوزراء فی العالم» یاد شده است. وی كه از مستوفیان و منشیان امیران ایلخانی بود (هنرفر، 270؛ مایلز، 91-90)، چندی هم حكومت لنجان را بر عهده داشت (آوی، 68- 69؛ هنرفر، همانجا). با اینكه «خواجه» در مقام وزارت نبود، در كتیبه‌های این بنا عناوین خاص وزرا به او داده شده است؛ از این رو گمان می‌رود كه این عنوانها در آن زمان تنها به وزیران اطلاق نمی‌شد و دیگر دولتمردان نیز آن را وام می‌گرفته‌اند (نك‍ : مایلز، همانجا؛ بلر، 9).
مسجد ایلخانی، مكمل مسجد كهن‌تری است كه در بازسازیها و دگرگونیها بخشهای بسیاری بر آن افزوده شده است (ویلبر، 144). به هنگام تعمیر بنا در 1333 ش، كتیبه‌ای آجری به سبك كتیبه‌های دورۀ سلجوقی در زیر تزیینات ایلخانی نمای خارجی سر در شمالی آشكار شد (هنرفر، 277- 278). از تحولات بعدی بنا اطلاعات دقیقی در دست نیست، ولی به استناد كتیبه‌ای به زبان فارسی در شبستان شرقی بنا، قسمت شرق و غرب مسجد ایلخانی در 881 ق / 1476 م و در حكومت ابوالنصر حسن بهادرخان [ ؟ ] با پشتیبانی مالی شخصی به نام كمال‌الدین اسماعیل بن ظهیرالدین ابراهیم اشترجانی تعمیر شده است (همو، 275-277؛ مایلز، 97-98).
از میان كسانی كه از مسجد جامع اشترجان یاد كرده‌اند، باید از ابن بطوطه نام برد كه آن را در 727 ق / 1327 م دیده، و در سفرنامه‌اش از آن به عنوان «مسجدی زیبا كه آبی از وسط آن می‌گذرد»، یاد كرده است (ص 199). جویی كه ابن بطوطه بدان اشاره كرده، در حال حاضر در خارج مسجد و در مقابل سر در شمالی آن جریان دارد (هنرفر، 278).
این مسجد در 1315 ش / 1936 م توجه اسمیث را به خود جلب كرد. این محقق به قصد انتشار مقاله‌ای جامع دربارۀ این بنا به بررسی و عكس‌برداری كامل آن پرداخت و در 1318 ش / 1939 م از جرج س. مایلز برای مطالعۀ بیش از 47 كتیبۀ نفیس این مسجد دعوت كرد (نك‍ : مایلز، 89-90). پس از مرگ اسمیث، مایلز با استفاده از بایگانی غنی وی كه در «مؤسسۀ اسمیثسونی» در واشنگتن نگهداری می‌شود، به مطالعۀ دقیق كتیبه‌های این بنا پرداخت و به چاپ آنها اقدام كرد (همو، 89، حاشیه). آرثر آپم پوپ نیز در كتاب خود بخش كوچكی را به این مسجد مهم اختصـاص داده اسـت (ص 1079-1080). كامل‌تـریـن تك‌نگاری دربارۀ معماری این بنا، همراه با نقشۀ مسجد و مقطع مقصورۀ آن و نیز عكسهای متعدد از آن را دانلد ن. ویلبر فراهم كرده است (نك‍ : ویلبر، 141-145، عكسهای 91-102، نیز طرحهای 26-27).
پیش از مایلز، لطف‌الله هنرفر كه در 1333 ش سرپرستی تعمیرات مسجد را بر عهده داشت، این بنا را به همراه كتیبه‌های متعدد آن بررسی كرده است (ص 267- 279). ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی نیز در آثار ملی اصفهان از مسجد جامع اشترجان و برخی از كتیبه‌های آن یاد كرده است (ص 822-826). داگلس پیكت نیز با توجه به اهمیت تزیینات كاشی این بنا در سیر تحول هنر كاشیكاری ایران، به مطالعۀ آنها پرداخت (ص 67-70). جدا از این تحقیقات، از مسجد جامع اشترجان به سبب جایگاه مهمی كه در معماری دورۀ ایلخانی ایران دارد، همواره در مطالعات مربوط به معماری اسلامی از آن یاد شده است.
وسعت مسجد جامع اشترجان 500‘1 مـ2 (30×50 متر) است. این بنا از خشت و آجر ساخته شده، و در دیواری از خشت محصور گشته است. مسجد دارای دو ورودی است. ورودی اصلی در شمال بنا و ورودی دیگر در شرق آن قرار گرفته است. هیچ یك از این دو بر محورهای اصلی ساختمان جای ندارد. دو ایوان بر محور شمالی ـ جنوبی و 3 شبستان در شمال، شرق و غرب صحن مركزی ساخته شده است. گنبدخانۀ بزرگ مقصوره در پشت ایوان جنوبی جای دارد. بدین ترتیب، این عناصر بر محور بودن كلی طرح درونی مسجد تأكید دارند.
سردر ورودی اصلی كه در نیمۀ شرقی ضلع شمالی بنا قرار گرفته، بیش از 12 متر ارتفاع دارد. در دو طرف ایوانی كه سر در را تشكیل می‌دهد، بقایای دو مناره دیده می‌شود كه تنها یك سوم آنها هنوز برپاست. طاق اصلی ایوان به بلندی تمامی ارتفاع سر در قد برافراشته است. نمای ایوان در دو طرف طاق آن با 3 ردیف عمودی طاق نما ــ كه هر یك در قابی مستطیل شكل و یكی بالای دیگری قرار دارد ــ تزیین شده است. 3 قاب بر سراسر پیرامون ایوان چرخیده، و كلیۀ این عناصر را در برگرفته است. كتیبه‌ای از كاشی بر 3 دیوار فضای داخلی مدخل ایوان نقش بسته، و آن را به دو نیم كرده است. بخش زیرین دیوار جنوبی دارای طاق نمایی است كه در ورودی مسجد را در خود دارد. دو طاق نمای كوچك تزیینی، در قابهای مستطیل شكل، بر دو ضلع جانبی مدخل ایوان قرار گرفته است. بخش بالایی تنها به مقرنس كاری طاق ایوان اختصاص یافته است.

تزیینات این سردر با عناصر آجركاری، كاشی‌كاری و با استفاده از نقش‌مایه‌های هندسی و نوشتاری و اندكی گیاهی شكل یافته است. طاق نماهای متعدد با قوسهای جناغی كه بر ستونهای باریك توكار چند ضلعی و یا دایره‌ای فرود آمده، و در قابهای مستطیل شكل جای گرفته است، نقش عمده را در تقسیم‌بندی متقارن سطوح ایوان ایفا می‌كند. فضای طاق مقرنس ایوان از 6 طبقه تشكیل شده كه طاسهای آن با تركیبی از نقشهای هندسی از كاشی آبی، در دو رنگ لاجوردی و فیروزه‌ای، و آجر تراشیدۀ بی‌لعاب مزین شده است. درون سوی طاق اصلی ایوان و همۀ سطوح مسطح این سر در (لچكیها و پهنۀ طاق‌نماها، قابها و الواح مختلف) نیز با نقوش تزیینی هندسی و یا كتیبه‌های متعدد به دو خط ثلث و كوفی بنایی از آجر تراشیده و یا از تركیب آجر بی‌لعاب و كاشی در دو رنگ آبی (لاجوردی و فیروزه‌ای) تزیین شده است. امروزه تمامی تزیینات كاشی‌كاری مسجد به استثنای یك مورد در سردر شمالی متمركز گشته است. مورد استثنایی یاد شده، كتیبه‌ای از كاشی است كه بر درون سوی طاق ایوان جنوبی مسجد قرار داشته، و اكنون تنها چند كلمه از آن باقی است. سردر اصلی به تنهایی 19 كتیبه از كتیبه‌های مسجد را در خود جای داده است (مایلز، 90-93). در این میان كتیبۀ تاریخی حاوی نام بانی مسجد كه با كاشی لاجوردی بر زمینۀ فیروزه‌ای و به خط ثلث بر نواری پهن بر قسمت میانی مدخل ایوان و بر فراز طاق نمای ورودی مسجد جلوه می‌كند، از اهمیت بسزایی برخوردار است. دو كتیبۀ كوچك، در لابه‌لای تزیینات هندسی قاب همین طاق نما، نام سازنده و نیز تزیین‌گر را در دو جمله: «عمل بنا احمد ابن محمد البناء المعروف حداد» و «عمل حاجی محمدقطاع تبریزی» جاودانه ساخته است (همو،91-90؛ هنرفر، 267، 270-271). این دو، كار ساختمان و تزیین آجركاری و كاشی‌كاری این سر در و احتمالاً مسجد ایلخانی را عهده‌دار بوده‌اند. به باور پیكت، اصطلاح قطاع نخستین بار در این كتیبه آمده است (ص 68؛ مایلز، 91). كتیبه‌های دیگر این سر در محتوای قرآنی و مضامین مذهبی دارند. نام محمد (ص)، علی (ع)، دوازده امام (ع) و چهارده معصوم (ع)، و نیز نام خلفای راشدین به خط كوفی بنایی بر این ایوان نقش بسته است (همو، 93-91؛ هنرفر، 267-271).
سردر اصلی مسجد جامع اشترجان از اهمیت ویژه‌ای در سیر تحول معماری ایران برخوردار است. تأكید بر ورودی اصلی و ساختار ایوان آن با منارۀ دوگانه و گرایش به ارتفاع در این قسمت از بنا از دورۀ سلجوقی آغاز شده بود. یكی از اولین نمونه‌های شناخته شده از این نوع ایوان ورودی در مسجد سلجوقی امام حسن اردستان باقی مانده است. ساختمان سردر باقی مانده از مسجد نظامیۀ ابرقو، سر در موسوم به دو منار «در دشت» اصفهان، مناره‌های فروریختۀ سر در مسجد جامع كرمان، سر در مسجد جامع یزد و نیز ایوان ورودی مسجد امام (مسجد شاه سابق) اصفهان نمونه‌هایی هستند كه از قرن 8 ق به بعد این روند را ادامه دادند.
تزیینات كاشی‌كاری سردر مسجد جامع اشترجان از نمونه‌های شاخص این نوع تزیین در دورۀ ایلخانی است كه با تزیین كاشی بناهای مهم این دوره مانند گنبد سلطانیه، مسجد جامع ورامین و نیز مقبرۀ پیر بكران قابل مقایسه است. استفاده از آجر لعابدار كه نمونه‌های اولیۀ آن در بناهای سلجوقی مشاهده می‌شود، در دورۀ خوارزمشاهی اوج گرفت و در دورۀ ایلخانی تحول بیشتری یافت. پیشرفت هنر كاشی‌كاری در قرون بعدی همچنان ادامه یافت. در كنار كاشیهای لاجوردی و فیروزه‌ای مسجد جامع اشترجان، نخستین نمونۀ تاریخ دار كاشی «زعفرانی» نیز دیده می‌شود (پیكت، 69).
سردر دوم مسجد جامع اشترجان در نیمۀ جنوبی نمای خارجی شرقی قرار دارد. طاق یگانۀ آن، همچون سر در اصلی مسجد، بر سراسر ارتفاع ورودی قد افراشته، و به وسیلۀ مقرنس گچی متشكل از 3 طبقه طاس تزیین یافته است. سطوح طاسها اندودی از گچ دارد كه بر آن نقش آجركاری كنده شده است. پوشش گچی بر لبۀ طاسها نیز به گونه‌ای بریده شده كه گویی ردیفی از آجر آنها را شكل داده است، در حالی كه عناصر متصل كننده میان طاسها با گچ‌بری زیبایی مركب از نقش مایه‌های گیاهی تزیین شده است. كتیبه‌ای گچی به خط ثلث بر قاعدۀ طاق مقرنس در داخل نواری پهن بر 3 دیوار ورودی نقش بسته است. این كتیبه كه بر زمینه‌ای با بن‌مایه‌های گیاهی نوشته شده، در قاب باریكی از تزیینات هندسی حاوی آیۀ 18 از سورۀ جنّ (72) و تاریخ 715 ق است (مایلز، 93؛ هنرفر، 277).
در داخل مسجد در قسمت شرقی ورودی شمالی پلكانی قرار دارد كه به یك شبستان زمستانی در زیر این بخش منتهی می‌شود (ویلبر، 143). صحن مركزی نسبت به فضاهای سرپوشیدۀ اطراف آن از مساحت كمتری برخوردار است. شبستان شمالی 3 چشمه طاق و شبستانهای شرقی و غربی هر یك دو چشمه طاق عمق دارند. كلیۀ طاقهای شبستانها بر پیل پایه‌های 4 ضلعی قرار گرفته‌اند. طاق نماهای كور سراسر سطوح دیوارهای داخلی مسجد را در 3 طرف شمال، شرق و غرب در محور چشمه طاقها پوشانده، گویی چشمه طاقها در آن سوی دیوارها نیز ادامه یافته است.
نمای پیرامون صحن را یك ایوان بزرگ و مرتفع بر سراسر ضلع جنوبی، یك ایوان كوچك با ارتفاع كمتر و دو دهنه طاق در دو طرف آن بر ضلع شمالی، و 4 دهنه طاق مشابه بر هر یك از اضلاع شرقی و غربی تشكیل می‌دهد. هر یك از طاقها در نمای رو به صحن آن در قابی مستطیل شكل قرار گرفته كه بر قرنیزی به ارتفاع 20 / 1 متر فرود می‌آید.
ایوان شمالی با دو ورودی در هر یك از دیوارهای شرقی و غربی آن به قسمتهای دیگر شبستان راه می‌یابد. طاق آهنگ این ایوان اندودی از گچ دارد كه بر آن زمینه‌ای شطرنجی به تقلید از آجر چینی و بندهای آن كنده شده است. بر این زمینه به كمك تزیینات گچ‌بری جملۀ «الله‌اكبر» به خط كوفی بنایی به طور مكرر نقش بسته است (هنرفر، 275). كتیبه‌ای گچی حاوی آیۀ 56 از سورۀ احزاب (33) به خط ثلث روی زمینه‌ای به رنگ آبی با بن‌مایه‌های گیاهی بر درون سوی طاق این ایوان جای گرفته است. این كتیبه در قاب باریكی با طرح هندسی و به رنگ قرمز قرار دارد (هنرفر، مایلز، همانجاها). بقایای كتیبۀ گچی دیگری نیز بر قسمت بالایی دیوار شمالی ایوان روی زمینه‌ای به رنگ آبی دیده می‌شود. نوار پهنی با طرح هندسی سرتاسر 3 دیوار ایوان را در قاعدۀ طاق تزیین می‌كند. بر جرزهای داخل ایوان و در مربعهای كوچكی اسامی «الله، محمد، علی، ابوبكر، عمر» به طور پراكنده گچ‌بری شده است (هنرفر، همانجا).
ایوان اصلی مسجد سرتاسر ضلع جنوبی صحن را اشغال كرده است. این ایوان با دو ورودی در اضلاع شرقی و غربی و 3 ورودی در ضلع جنوبی آن، از یك طرف به شبستانها و از طرف دیگر به گنبدخانۀ مقصوره راه می‌گشاید. مدخل اصلی مقصوره كه در قسمت میانی ضلع شمالی ایوان واقع شده، از ارتفاع بیشتری برخوردار است. طاق و دیوارهای جناحی ایوان تعمیر و تجدید بنا شده است (ویلبر، 144). بقایای چند كلمه از یك كتیبه به خط ثلث از كاشی فیروزه‌ای بر زمینۀ گچی با نقش گیاهی زرد رنگ كه بر درون سوی طاق ایوان باقی مانده است، حكایت از این دارد كه كتیبه‌ای زیبا در این قسمت وجود داشته، و احتمالاً كتیبۀ دیگری نیز بر فراز طاقهای ورودی بر 3 دیوار ایوان می‌چرخیده است. از این كتیبه امروز فقط زمینۀ گچی آن باقی مانده است، سطوح جرزهای ایوان در گوشۀ شمال غربی و شمال شرقی در قاب باریكی جای داده شده است كه به خط كوفی بنایی آیات 1 تا 9 سورۀ یٰس (36) و آیۀ 23 و قسمتی از آیۀ 24 سورۀ حشر (59) و اسماء الحسنى را در بردارد. در بندهای آجرهای این جرزها كلمات الله، علی، رسول الله، محمد، الملك لله با گچ نوشته شده است (مایلز، 93).
مقصورۀ مسجد جامع اشترجان با نقشۀ مربع شكل ساخته شده است. دیوارهای گنبدخانه از خشت است و روی آنها را لایه‌ای از گچ به ضخامت 5 / 3 سانتی‌متر كه در اصل به رنگ نخودی مایل به خاكستری بوده، پوشانده است (ویلبر، همانجا). ورودیهای سه‌گانه‌ای كه در هر یك از دیوارهای شمالی، شرقی و غربی گشوده شده، ارتباط مقصوره را با ایوان جنوبی مسجد و شبستانهای اطراف آن میسر می‌ساخته است. امروزه ورودیهای جانبی در شرق و غرب مقصوره مسدود شده است. ورودیهای اصلی در قسمت میانی دیوارها قرار گرفته، و از ورودیهای جانبی پهن‌تر است. طرح سه‌گانۀ این ورودیها در جانب جنوبی گنبدخانه به وسیلۀ محراب و دو طاق نمای تزیینی دو طرف آن تكرار شده است.
 مقصوره در مقطع عمودی از 3 قسمت متمایز تشكیل شده است: منطقۀ مربع شكل پایۀ بنا، منطقۀ كثیرالاضلاع انتقالی میان پایه و دایرۀ گنبد، و گنبد.منطقۀ انتقالی از دو طبقۀ 8 ضلعی و 16 ضلعی تشكیل شده است. طبقۀ اول 4 سكنج مقرنس‌دار و 4 طاق نمای ساده، و طبقۀ دوم 8 سكنج و 8 طاق نمای ساده دارد. قسمت شرقی و غربی طبقۀ اول باز است و امكان ورود نور كافی را به مقصوره فراهم می‌سازد. منطقۀ كثیرالاضلاع انتقالی بدین ترتیب تبدیل زمینۀ مربع را به دایره برای اجرای نهایی پوشش گنبد امكان‌پذیر ساخته است. استقرار گنبد به كمك سكنج بر ساختمان 4 گوش بنا، در ادامۀ سنت دیرینۀ معماری پیش از اسلام ایران، تحول چشمگیری در دورۀ اسلامی یافته است. ساختمان گنبدخانۀ مسجد جامع اشترجان آنچه را كه در دوران پیش در بناهایی چون: مقبرۀ سامانیان در بخارا، مقبرۀ عرب اتا در تیم، نزدیك سمرقند، مقبرۀ دوازده امام در یزد، و به‌ویژه در گنبدخانه‌های مقصوره‌های مساجد سلجوقی تجربه شده بود، به كار گرفته شده است. استفاده از طبقۀ دوم 16 گوش مستقل در منطقۀ انتقالی ــ كه اولین نمونۀ آن در مقصورۀ سلجوقی مسجد جامع اصفهان مشاهده می شود ــ سرآمد تحولات عظیمی در روشهای پوشش طاقی بناها و نیز ارتفاع آنها گردید. تركیب مقرنس سكنجهای طبقۀ 8 گوش مسجد جامع اشترجان اولین نمونۀ سكنج مقرنس‌دار شناخته شده در مقصورۀ سلجوقی مسجد جامع گلپایگان، و سپس نمونه‌های ایلخانی آن را همچون مسجد جامع ورامین به یاد می‌آورد.

عناصر قوسی از نوع جناغی، چه به عنوان طاقهای باربر و چه به عنوان طاق نمای تزیینی، سراسر دیوارهای پایه و منطقۀ انتقالی را پوشانیده، و تركیب هماهنگی بر كلیۀ سطوح بنا در داخل آن به وجود آورده است. محراب گچ‌بری مسجد جامع اشترجان، به خلاف گنبدخانه‌های مقصوره‌های مساجد سلجوقی و یا مساجد هم عصر خود كه در آنها محراب غالباً سطح بزرگی از دیوار قبله را به خود اختصاص می‌دهد، از ابعاد كمتری برخوردار است. فرورفتگی محراب بر نیمی از یك 8 ضلعی بنا شده است. طاق یگانۀ آن مركب از 3 طبقه تزیین مقرنس است و بر دو ستون توكار فرود می‌‌آید. محراب در درون 3 قاب پی‌درپی قرار گرفته است. لوحی از تزیینات گچ‌بری از نقوش برجسته با بن‌مایه‌های گیاهی بر بالای محراب، در زیر طاق نمای جنوبی منطقۀ 8 گوش انتقالی، قرار دارد.