اسناد و کتابخانه ملی ایران، سازمان

اسناد و کتابخانۀ ‎ملی ‎ایران، ‎سازمان \sāzmān-e asnād-o(va) ketāb-xāne-ye mellī-ye īrān\، مهم‌ترین نهاد مسئول نگاهداری منابع مکتوب خطی، چاپی و اسناد کشور، و ارائۀ خدمات در این زمینه‎ها در مقیاس ملی. این سازمان در 1381ش، از ادغام شدن کتابخانۀ ملی و سازمان اسناد ملی، دو تشکیلات پیش‌ترْ مستقل، پدید آمد و هم‌اکنون، به‌عنوان تشکیلاتی واحد، از نهادهای وابسته به ریاست‌جمهوری است. وظایف تخصصی دو رکن این سازمان، کـه در این مقالـه، جدا از هم بررسی می‌شوند (نک‍‌ : دنبالۀ مقاله)، در دو معاونت مستقل انجام می‎گیرد. معاونت پشتیبانی نیز موظف به ارائۀ‌ خدمات پشتیبانی به هر دو شاخۀ معاونت است. این سازمان در نقاطی از کشور شعبه دارد و هم‎اکنون بخشی از اطلاعات موجود در این سازمان از راه پایگاههای اینترنتی برای همگان دستیاب است.

کتابخانۀ ملی ایران

مهم‌ترین نهاد مسئول نگاهداری کتابها و نشریه‌های کشور و ارائۀ خدمات کتابخانه‌ای به همۀ ایرانیان. هستۀ نخستینِ کتابخانۀ ملی ایران کتابخانۀ کوچکی بود که 12 سال پس از بنیادنهاده‌شدن مدرسۀ دارالفنون در 1268 ق، در آنجا شکل گرفت. یک سال پس از تشکیل یافتن انجمن معارف (ه‍ م) تهران، در 1316 ق کتابخانه‎ای با نام کتابخانۀ ملی معارف، در کنار مدرسۀ دارالفنون، در محل انجمن تأسیس شد. در 1324 ق، کتابخانۀ مدرسۀ دارالفنون و کتابخانۀ ملی معارف در محل مدرسۀ دارالفنون در هم ادغام شدند (پوراحمد، 3-7؛ راوندی، 106). کتابخانۀ ادغام‌شده نخست کتابخانۀ معارف، و سپس کتابخانۀ عمومی معارف نام گرفت. در خلال جشن هزارۀ فردوسی در 1313 ش، بسیاری از آثار خاورشناسان و ایران‌شناسان به این کتابخانه اهدا شد و در 1315 ش، مجموعۀ آن به 14هزار جلد کتاب چاپی و 300 نسخۀ خطی رسید (پوراحمد، 4).
افزایش مجموعۀ کتابخانه و کمبود جا و فضا اندیشۀ تأسیس کتابخانۀ ملی را پیش کشید و در همان زمان که موزۀ ایران‎ باستان زیر نظر آندره گُدار، معمار فرانسوی، در دست ساخت بود، طراحی این کتابخانه هم به او سپرده شد. گدار کوشید تا سبک معماری ساختمان کتابخانه با ساختمان موزۀ ایران باستان تناسب داشته باشد. کار ساختمان در 1316 ش پایان یافت و در همان سال، کتابهای مکرر چاپی و خطی کتابخانۀ سلطنتی و کتابخانۀ خصوصی عزیزخان ندایی (عزیزخان خواجه) و همچنین 5هزار جلد کتاب به زبانهای روسی، فرانسوی و آلمانی، اهدایی بانک استقراضی روسیه به دولت ایران در 1299 ش، به این ساختمان منتقل شد (همو، 5-6، 27-31، 57-65). 
این کتابخانه در 3 شهریور 1316، با نام کتابخانۀ ملی ایران، گشایش یافت و ریاست آن به مهدی بیانی سپرده شد (همو، 6). در 1319 یا 1320 ش، به‌‌هنگام خروج اتباع آلمانی از ایران، دولت آلمان نازی 500‘ 7 جلد کتاب، بیشتر در رشته‎های علوم، به کتابخانۀ ملی ایران اهدا کرد (همو، 34-35). هنوز مدتی از گشایش کتابخانه نگذشته بود که دوباره مشکل کمبود جا برای آن پدید آمد و از این‌ رو، ساختمان دیگری در کنار ساختمان کتابخانه ساخته، و به آن افزوده شد (همو، 64-65). 
کتابخانۀ ملی ایران در آن دوره، چه از نظر تشکیلاتی و چه از نظر وظایف و نیروی انسانی، با معیارهای رایج در کتابخانه‌های ملی جهان همخوانی نداشت (همو، 73-80؛ افشار، 607- 608؛ دایرة‎المعارف ... ، ذیل کتابخانۀ ملی ایران). در نیمۀ دهۀ 1340 ش، با تأسیس گروه کتابداری و دورۀ کارشناسی ارشد کتابداری در دانشگاه تهران و نیز بنیادگذاری انجمن کتابداران ایران و مرکز خدمات کتابداری در مؤسسۀ تحقیقات وابسته به وزارت علوم، موضوع ادارۀ کتابخانۀ ملی بر پایۀ اصول و ضوابط علمی و جهانی، بار دیگر به میان آمد (همانجا). 
در سال 1352 ش، از ایفلا (اتحادیۀ بین‎المللی انجمنها و مؤسسه‎های کتابداری) درخواست شد تا ایران را در گسترش کتابخانۀ ملی و انطباق دادن آن با شیوه‎های نوین کتابداری یاری دهد. در 1354 ش، ناصر شریفی، رئیس وقت دانشکدۀ کتابداریِ پرَت (پرات) در آمریکا، 60 تن از برجسته‌ترین کارشناسان کتابداری جهان را دعوت کرد تا برنامه‎های پیشنهادی خود را در زمینۀ گسترش کتابخانۀ ملی، با توجه به وضعیت ایران، تدوین کنند. 15 تن از کارشناسان کتابداری ایران هم با این گروه همکاری کردند. سرانجام، ساخت کتابخانه‎ای مجهز با مساحت 94 هزار مـ2 پیشنهاد شد که به‌سبب روی دادن انقلاب، متوقف ماند (سلطانی، 1 / 436- 439). 

 پس از انقلاب و در پی منحل شدن کتابخانۀ پهلوی، کارکنان و داراییهای آن به کتابخانۀ ملی منتقل شدند (همو، 439). در 1362 ش، مرکز خدمات کتابداری، از واحدهای تابع وزارت فرهنگ و آموزش عالی، به کتابخانۀ‎ ملی انتقال یافت. با این اقدام، مشکل کمبود جای کتابخانۀ ملی افزایش یافت و بار دیگر اجرای طرح ساختمان جدید این کتابخانه در دستور کار قرار گرفت. ساخت ساختمان جدید کتابخانۀ ملی از 1375 ش در منطقۀ عباس‎آباد تهران آغاز شد و در اسفند 1383، در دورۀ ریاست (1376-1384 ش) محمدکاظم موسوی بجنوردی، به پایان رسید و بهره‎برداری از آن آغاز شد (دایرة‎المعارف، همانجا). این ساختمان با 97 هزار مـ2 مساحت، گنجایش 4 تا 7 میلیون جلد کتاب و نشریۀ ادواری را دارد («ساختمان ... »، بش‍ ).
در 1378 ش، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در کتابخانۀ ملی ادغام شد (دایرة‎المعارف، همانجا، نیز ذیل سازمان مدارک ... ). سازمان اسناد ملی ایران (نک‍ : دنبالۀ مقاله) نیز در 1381ش به کتابخانۀ ملی پیوست و تشکیلات کنونی، با نام سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، پدید آمد («درباره ... »، بش‍‌ ؛ دایرة‎المعارف، ذیل کتابخانۀ ملی ایران).

مآخذ

 افشار، ایـرج، «کتـاب انبـار!»، راهنمای کتـاب، 1339 ش، س 3، شم‍ 5؛ پوراحمد جکتاجی، محمدتقی (اسماعیل)، تاریخچۀ کتابخانۀ ملی ایران، تهران، 1357ش؛ دایرة‎المعارف کتابداری و اطلاع‎رسانی، به‌کوشش عباس حری و دیگران، تهران، 1381- 1385 ش؛ «دربارۀ سازمان»، سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (مل‍ )؛ راوندی، مرتضى، سیر فرهنگ و تاریخ تعلیم و تربیت در ایران و اروپا، تهران، 1364ش؛ «ساختمان کتابخانه»، سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (مل‍‌ )؛ سلطانی، پوری، فرصت حضور (مجموعه مقاله‎های کتابداری)، تهران، 1383 ش؛ نیز:

NLAI, www. nlai. ir.

شیوا جعفری

سازمان اسناد ملی ایران

این سازمان که از 1348 تا 1381 ش دایر بود، از مهم‎ترین نهادهای بایگانی ایران به شمار می‌رفت و هدف اصلی آن گردآوری و حفظ اسناد تاریخی و امحای اوراق زائد سازمانهای دولتی بود. از مطرح شدن اندیشۀ تشکیل این سازمان تا گشایش آن در 1349 ش، 40سال به درازا کشید. 
نخستین‌بار در سال 1309 ش، ضرورت ایجاد مرکزی برای نگاهداری اسناد ملی در هیئت وزیران مطرح شد (سازمان ... ، 2 / 516). در سال 1334 ش، کارشناسی از بایگانی ملی آمریکا به ایران دعوت شد تا دربارۀ تأسیس بایگانی ملی ایران مطالعه، وگزارشی تهیه کند (همان، 1 / 17). در مهر ماه 1334، کمیسیونی متشکل از معاون وزیر خارجه، وزیر کار و مدیران‌کل وزارتخانه‌ها در محل وزارت خارجه تشکیل شد تا موضوع تمرکز بایگانیهای سازمانهای دولتی در اداره‌ای به نام «بایگانی کل کشور» بررسی شود (همان، 1 / 1). برای از میان بردن اوراق بی‌استفاده در بایگانیهای کشور، وزارت دادگستری لایحه‌ای را در سال 1335 ش فراهم کرد، اما شمار زیادی از نمایندگان سنا با این لایحه مخالفت کردند (همان، 1 / 17). دولت برای تصویب لایحۀ «بایگانی کل کشور» و تمرکز اسناد و مدارک تاریخی و سوابق طرحها در یک سازمان مرکزی، بار دیگر در سال 1338 ش اقدام کرد (همان، 1 / 2)، اما باز هم به نتیجه نرسید. سرانجام در سال 1343 ش، تصمیم گرفته شد که پرونده‌های راکد گرد‌آوری، و در محلی در منطقۀ کن (نزدیک تهران) نگاهداری شود (همان، 1 / 5، 17). 
شورای عالی اداری، که بر این کار نظارت داشت، در خرداد 1346 گروهی را برای مطالعه دربارۀ بایگانیها و آشنایی با تجربۀ کشورهایی مانند فرانسه و ایتالیا، به خارج از کشور فرستاد و در اسفند 1346، سازمان امور اداری و استخدامی، طرح ایجاد آرشیو ملی ایران را با هدف یادشده، به هیئت دولت پیشنهاد داد (همان، 1 / 6). این طرح، با عنوان لایحۀ تأسیس سازمان اسناد ملی ایران، در آبان 1348 و فروردین 1349 در دو مجلس شورای ملی و سنا تصویب شد و در اردیبهشت همان سال به امضای شاه رسید (همان، 1 / 7؛ «قانون ... »). به‌موجب این لایحۀ هشت‌ماده‌ای، سازمان اسناد ملی ایران زیر نظر سازمان امور اداری و استخدامی کشور قرار گرفت و هدف از تشکیل آن، گردآوری و حفظ اسناد ملی ایران، ایجاد امکانات مناسب برای دسترسی مردم به اسناد، و امحای اوراق زائد اعلام شد. 
شورای سازمان اسناد ملی ایران، متشکل از وزیر امور خارجه، وزیر فرهنگ و هنر، دادستان کل کشور، دبیرکل سازمان امور اداری و استخدامی، دادستان دیوان محاسبات و دو تن خبره در فرهنگ و تاریخ ایران، در رأس این سازمان قرار گرفت و سیروس پرهام، به‌عنوان نخستین رئیس سازمان، و عباس زریاب خویی و مجتبى مینوی (ه‍ م‌م)، به‌عنوان خبرگان تاریخ و فرهنگ ایران، در اردیبهشت 1350 به عضویت این شورا درآمدند (سازمان، 1 / 13، 18). 
در 2 شهریور 1381، به‌پیشنهاد سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور و با تصویب شورای عالی اداری، سازمان جدیدی به نام سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران از ادغام این سازمان و کتابخانۀ ملی ایران (نک‍ : بخش پیشین مقاله) پدید آمد.
سازمان اسناد ملی ایران عضو شورای جهانی آرشیو، وابسته به یونسکو، و نیز عضو شورای آرشیو منطقه‌ای جنوب و غرب آسیا (سواربیکا) است (سازمان، 1 / 48، 106، 109، 111). برقراری ارتباط با مؤسسات دولتی داخل کشور و انتقال بایگانیهای آنها به سازمان، تأسیس شعبه‌ در شهرهای تبریز، همدان، کرمان، اصفهان، زاهدان و یزد، و برقراری تماس با خاندانهای قدیمی ایرانی برای انتقال اسناد آنها به سازمان، چه به‌صورت هدیه و چه از راه خرید، از وظایف این سازمان است. اسناد و مدارک ملک‌‌الشعرا بهار، ترابی طباطبایی، محمدعلی جمال‎زاده و صالحی کرمانی، ازجملۀ مجموعه اسناد مهمی است که به این سازمان انتقال یافته است. ایجاد انگیزه در استفاده از سند در پژوهشهای مربوط به تاریخ و ادبیات معاصر ایران، انتشار مجله‌ای تخصصی به نام گنجینۀ اسناد و نیز تدوین و انتشار اسناد به‌صورت کتاب، از کوششهای دیگر این سازمان است.

مآخذ

سازمان اسناد ملی در آیینۀ مطبوعات، به‌کوشش محمد باشتنی، مدیریت روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان اسناد ملی ایران، تهران، 1372-1374ش؛ «قانون تأسیس سازمان اسناد ملی ایران» (مصوب 17 / 2 / 1349 ش)، سند موجود در گنجینۀ اسناد ملی.

علی ‌میرانصاری