التحبیر فی علم التغبیر

اَلتَّحْبیرُ فی عِلْمِ التَّعْبیر، کتابی به زبان فارسی در علم تعبیر خواب از فخرالدین محمد بن عمر رازی (د‌606 ق / 1209م)، عالم، فیلسوف، متکلم و مفسر. این اثر افزون بر موضوع خود، از منابع ارزشمند در پژوهش حیات اجتماعی و باورهای مردمی روزگار مؤلف است.
تنها نسخۀ موجود از این کتاب که اساس تصحیح آن بوده، از سدۀ 7 یا 8 ق است و به شکلی ناقص و با اوراقی مشوش در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی موجود است (افشار، «خوابگزاری ... »، 47). بر اساس متن برجای ماندۀ کتاب التحبیر (ص17- 18)، می‌دانیم که فخرالدین رازی پس از نگارش خطبه‌ای در چگونگی تألیف این اثر، آن را در دو قسم تنظیم کرده بوده است:
مطالب قسم اول، در 35 باب به اصول علم تعبیر خواب می‌پردازد که از آن میان، اکنون تنها 9 باب در دست است. مهم‌ترین مباحث آن عبارت‌اند از: قوتهای آدمی، حقیقت خواب، خوابهای حق و باطل و شناختن آنها، فواید خواب، چگونگی تعبیر خواب بر حسب مسائلی مانند اختلاف زمان و مکان، اختلاف منفعت و طبیعتِ چیزی که در خواب دیده می‌شود، تعبیر بر حسب قرآن و حدیث و امثال، آداب بینندۀ خواب، و نسبت خواب با روزهای هفته و ساعات شبانه‌روز (همان، 19-21).
قسم دوم در 52 باب، به تعبیر خوابهای مختلف اختصاص یافته است که از آن میان اکنون تنها 24 باب موجود است که مؤلف در آنها به تعبیر مسائل متنوعی می‌پردازد که شماری از آنها عبارت‌اند از: دیدن پیامبران در خواب، دیدن عبادات، دیدن آفتاب و ماه و ستارگان، دیدن ابر و شب و روز، دیدن رعد و برق و باران، دیدن آتش و شمع و چراغ، دیدن جنّ و شیاطین و غول و دجّال، دیدن لباسها و فرشها، دیدن مرده و گور، دیدن دریا و موج و رودخانه و چشمه، دیدن حیوانات، دیدن شهر و ده و خانه‌ها، و دیدن درختان و ثمرۀ آنها (همان، 22-25). 
فخرالدین رازی در خطبۀ کتاب التحبیر ــ که در برگهای نسخۀ موجود، بیشتر آن افتاده است و به واسطۀ کتاب تعبیر سلطانی اسمـاعیل ابـرقوهی (گ 2 پ) بخشی از آن در اختیار ما ست ــ تصریح می‌کند که سبب نگارش این اثر، غفلت خواب‌گزاران و معبّران روزگارش از «اصول و مآخذ مسائل این علم» و اکتفا کردن آنها «به حفظ صور و فروع آن» بوده است؛ بدین‌سان، آنچه او دربارۀ شیوه‌های تعبیر و ویژگیهای خواب‌گزار می‌گوید، با چنین دیدگاهی تنظیم شده است. به باور فخرالدین رازی (همان، 39-41) خواب پیش از تعبیر، حقیقت و ثباتی ندارد و به تعبیر خواب‌گزار تمام می‌شود، چنان‌که از حدیث مشهور رسول اکرم (ص) «الرؤیا على ما تعبّر» هم عنایت خداوند در حق خواب‌گزار در تعبیر خوابهای مرموز را می‌توان دریافت.
بنابر فهرست کتاب التحبیر (ص20-21)، بابهای 21 تا 28 آن در یادکرد نکات بایسته و شایستۀ توجه خواب‌گزار بوده است. در تنها نسخۀ کتاب فقط فقراتی از باب 21 موجود است و چند سطری از آغاز باب 22، و از این باب تا اواخر باب 27 افتادگی دارد. با این حال به استناد همین فقرات برجای مانده و بر اساس باب 25 کتاب جامع‌ العلوم او (ص264-265)، می‌توان از خلاصۀ نظرش در این باره آگاه شد؛ به‌ویژه که بخشهایی از این باب با اندکی تغییر در لفظ در کتاب التحبیر دیده می‌شود که از آن جمله است تأکید او بر توجه خواب‌گزار به مسئلۀ فارس یا عرب‌زبان بودن بینندۀ خواب در تعبیر خواب او ( التحبیر، 39، جامع ... ، 265).
فخرالدین رازی برای خواب‌گزار توجه به این نکات را بایسته می‌داند: 1. آن اموری که به بینندۀ خواب تعلق دارد و عبارت است از شغل و عادت و مذهب و زبان او؛ 2. آن چیزهایی که در خواب دیده شده است، اعم از موجودات و محل و هنگام حضورشان و نحوۀ تأثیر چیزها در آنها و یا تأثیر آنها در چیزها (جامع، همانجا، قس: التحبیر، 30)؛ 3. مکان و زمان آن چیز که در خواب دیده شده است؛4. آشنایی با حساب جمل (همان، 33).
فخرالدین رازی در فقرات بازمانده از باب 27 التحبیر (ص32-33) دربارۀ ادب و آداب خواب‌گزار نیز سخنانی دارد که در ترسیم فضای فرهنگی سدۀ 6 ق بس کارآمد است. به نوشتۀ او خواب‌گزار باید: 1. به هنگام تعبیر به خدا پناه برد و از او یاری جوید؛ 2. خواب را پس از درنگ و تأمل تعبیر کند و نه با شتاب؛ 3. در وقت طلوع و غروب خورشید تعبیر نکند، چرا که تغیّر در احوال زمان تعبیر او را سست خواهد کرد؛ 4. به بیانی روشن و قابل فهم برای بینندۀ خواب، تعبیر کند؛ 5. اگر معنی خوابی را نداند، از گفتن نمی‌دانم شرم نکند یا آن را از اقسام خوابهای باطل و اضغاث احلام برنشمرد؛ 6. اگر گمان رود که تعبیر خواب موجب اندوه بیننده خواهد شد، به صراحت نگوید و به کنایت تعبیر کند و بیننده را به صدقه و توبه رهنمون شود؛ 7. اگر تعبیر خواب چنان باشد که به غیر بیننده فضیحتی رسد و او را رسوا نماید، آن را به بیننده نگوید و پنهانی با آن شخص بگوید و توبه‌اش دهد.
در باب 31 (ص42-43) نیز از آدابی سخن گفته شده است که بینندۀ خواب در صورت رعایت آنها خوابی صحیح‌التعبیر خواهد دید (برای ویژگیهای چنین خوابی از نگاه فلسفی، نک‍ : همو، جامع، 263-264، المباحث ... ، 2 / 420-422). گفتنی است که این آداب از آموزه‌های شریعت و سنت رسول اسلام (ص) برگرفته شده‌اند. 
در بخشهای برجای مانده از قسم دوم کتاب التحبیر نیز دربارۀ حیات اجتماعی و باورهای مردمان سدۀ 6 ق اطلاعاتی می‌توان یافت که آنها را ذیل مباحثی چون «طبقات مردم»، «مشاغل»، «رفتارها و باورها»، «لباسها و سازها»، «انواع بوهای خوش»، «انواع بادهای مفید و بیماری‌زا»، «بیماریهای متداول» و «حشرات مفید و بیماری‌زا» دسته‌بندی می‌توان نمود.
در مبحث طبقات مردم، مؤلف به این گروهها توجه می‌کند: اهل دربار، از‌جمله دژخیم و خزانه‌دار و کاتب و کاردار و علم‌دار و صاحب سرّ و سپهسالار و ندیم پادشاه و اشراف و قاضی و محتسب شهر (ص 70-72). فخرالدین رازی در ادامۀ بحث ضمن اشاره به ظلمهای برخی از وزرا و اهل قلم (ص 75)، پادشاهان روزگار خود را به پادشاهان خودرأی (ص77) و پادشاهان عادل و صاحب‌دین (ص 78) تقسیم می‌کند و تعبیر خواب را به نسبت آنکه بیننده از ملوک باشد یا از مردمان اهل صلاح یا مردمان اصلاح‌ناپذیر، متفاوت می‌داند (ص 125-126). 
وی در این اثر در بحث از مشاغل، به قصه‌گویی (ص 59)، بنده‌فروشی (ص 73، 75) و زرگری (ص92) اشاره دارد و از علل کسادی و روایی بازار (ص90) یاد می‌کند و به رسم داغ کردن برای رفع بیماری می‌پردازد (ص94) و از شغلهای پنهانی (ص75) سخن می‌گوید.
فخرالدین رازی در التحبیر به باورها و رفتارهای اجتماعی عصر خود و جایگاه آنها در تعبیر خواب توجه خاصی دارد، از‌جمله: جمع‌ شدن اشراف در خرّمی یکدیگر (ص70)، گواهی دادن برای ستاندن طلب طلبکاران از بدهکاران (ص77)، سپردن امور خانه به مردان و زنان خدمتکار (ص95)، طعنه زدن بر ترکان سلجوقی و اهالی حبشه (ص 98)، بی‌امانتی ترکانِ احتمالاً سلجوقی در افواه عامه (ص 99) و تأکید بر امین بودن دیلمیان (ص100)، مجالس خمر و ریختن آن در خنب (ص104)، نظر ناخوش نسبت به زنان (ص 105) و نسبت فروبستن زبان و عفت زنان در افواه عامه (ص 149)، شرط‌بندی بر سر شطرنج و نرد با انگشتر (ص105)، و رواج ازدواج بندگان با زنان ارباب (ص 154).
آنچه مؤلف در التحبیر دربارۀ موجودات شر و وهمی مانند جن و شیاطین و غول و دجال و یأجوج و مأجوج آورده است، دلیل آشکاری است بر رواج چنین باورهایی در سدۀ 6 ق؛ همچنان که سخنان او دربارۀ نقش و رنگ اشیاء (اعم از پوشاک و میوه و اعضا و جوارح) در تعبیر خواب (برای نمونه، نک‍ : ص84-85، 134، 149) در باورهای مردمی در این زمینه ریشه می‌تواند داشت.
فخرالدین رازی در التحبیر از این لباسها و پوشیدنیها یاد کرده است: فرجی، عمامه، قبا، لحاف، جبه، بطانه و دراعه (ص 113-114). او جنس لباسهای روزگار خود را پشم و موی حیواناتی مانند بز، و نیز پنبه و کتان و ابریشم (ص109) و رنگ آنها را زرد، سرخ، سفید، سبز و سیاه (ص110-111) ذکر می‌‌کند و از تداول پوشیدن جامۀ ابریشم بر خلاف رأی فقها سخن می‌گوید (ص109-110) و تصریح می‌کند که بندگان و کارگران (اهل عمل) جامۀ نرم نمی‌پوشیده‌اند (ص112). از سازها به چنگ و بربط (ص104)، و از بوهای خوش به مشک، عنبر، کافور، زعفران و ماورد (گلاب) اشاره می‌کند که مردمان روزگارش به‌کار می‌برده‌اند (ص 108).
او به نسبت وزیدن برخی بادها، مانند باد زرد، سرخ، سیاه و باد شمال با بیماری و تندرستی توجه می‌کند (ص80)، از بیماری وبا یاد کرده (ص86)، و حشرات مفید و بیماری‌زای روزگارش را چنین برمی‌شمرد: شپش، کیک (کک)، مورچه، زنبور، مگس عسل، پروانه، مگس، پشه و ملخ (ص121-123). 
فخرالدین رازی در التحبیر همچنین از رواج برخی اصطلاحات پهلوی در زبان ساکنان ماوراءالنهر در روزگار خود خبر می‌دهد که از آن جمله‌اند: «خانگاه = خانقاه» (ص 67)، «پیروزه = فیروزه» (ص 139)، «گاورس = ارزن» (ص 156)، «اسپنجت (تصحیف اسپست) = یونجه» (ص157).
اکنون به سبب در دست نبودن متن کامل التحبیر، دربارۀ تمام منابعی که در نگارش آن مورد توجه فخرالدین رازی بوده است، نمی‌توان سخن گفت. با این حال، قرآن کریم و احادیث رسول اکرم (ص) در شمار چنین منابعی هستند (برای نمونه، نک‍ : ص34-35، 39-41) و نیز آراء ابن سیرین (نک‍ : همان، 33، 123، 157). البته می‌توان حدس زد که فخرالدین رازی در نگارش این اثر به آثار همگنان خویش مانند کامل التعبیر حبیش تفلیسی نیز نظر داشته است؛ چنان‌که در فصل‌بندی این دو اثر شباهتهایی می‌توان دید (برای فهرست کامل التعبیر، نک‍ : افشار، «اندر فواید ... »، 3-4). به واسطۀ التحبیر (ص72) همچنین می‌دانیم که فخرالدین رازی کتاب دیگری نیز با عنوان تعبیرکبیر نوشته بوده است که تاکنون نسخه‌هایی از آن یافت نشده است. 
کتاب التحبیر در روزگار پس از مؤلف مورد توجه بوده است؛ چنان‌که از خواب‌گزاران سدۀ 8 ق اسماعیل بن نظام‌الملک ابرقوهی در 763 ق (نک‍ : حاجی‌خلیفه، 1 / 417) در کتاب تعبیر سلطانی (گ 2 پ) از آن به عنوان یکی از منابع خود یاد می‌کند و در جای‌جای نوشتۀ خود از آن بهره می‌گیرد، از‌جمله در تفسیر «چشم» (= «عین» در التحبیر) که مانند فخرالدین رازی، دیدن چشم سیاه در خواب را نشانۀ قوت در دین می‌بیند و دیدن چشم ازرق و شهلا را نشانۀ بدعت در دین می‌شمارد. حاجی‌خلیفه (د 1067 ق) هم در کشف الظنون (1 / 354) از کتاب التحبیر یاد کرده است، هرچند که به فارسی یا عربی بودن آن اشارتی ندارد و چنین می‌نماید که اصل اثر را ندیده بوده است (قس: افشار، «خواب‌گزاری»، 49).
گفتنی است که کتابی به همین نام نیز از امام محمد غزالی (د 505 ق) در دست است (برای برخی نسخه‌های آن، نک‍ : مرکزی، میکروفیلمها، 1 / 437، 518؛ مرکزی، خطی، 16 / 451) که با اثر فخرالدین رازی تنها همنام است و مؤلف آن با تصریح به تلاش برای رد سخنان خارج از شریعت ابن‌سینا دربارۀ تعبیر خواب (غزالی، گ 47 پ) با روشی کلامی در 11 باب به مسائل نظری این علم پرداخته است؛ البته، میان این اثر و کتاب التحبیر فخرالدین رازی شباهتهایی می‌توان یافت که از آن جمله است: پرداختن هر دو اثر به اقسام نفس و قوتهای آدمی (غزالی، گ 48 رو- 48پ؛ فخرالدین، التحبیر، 19) و تفاوتی که هر دو اثر میان خواب سلاطین و اشراف با خواب آحاد مردمان می‌نهند (غزالی، گ 48رو- 48پ، 51 رو؛ فخرالدین، همان، 125-126). 

مآخذ

 ابرقوهی، اسماعیل، تعبیر سلطانی، نسخۀ خطی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شم‍ 412‘1؛ افشار، ایرج، «اندر فواید لغوی کامل‌التعبیر»، مجموعه مقالات تحقیقی خاورشناسی، تهران، 1342ش؛ همو، «خواب‌گزاری امام فخر رازی»، جشن‌نامۀ محمدپروین گنابادی، به کوشش محسن ابوالقاسمی، تهران، 1354ش؛ حاجی‌خلیفه، کشف؛ غزالی، محمد، التحبیر فی علم التعبیر، نسخۀ خطی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شم‍ 090‘ 7؛ فخرالدین رازی، التحبیر فی علم التعبیر، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1354 ش؛ همو، جامع العلوم، به کوشش علی آل‌داود، تهران، 1382 ش؛ همو، المباحث المشرقیة، قم، 1411 ق؛ مرکزی، خطی؛ مرکزی، میکروفیلمها.

محمد کریمی زنجانی اصل