بشین و پاشو

بِشین‌وپاشو، یـا حمـومک مـورچـه داره، از بـازیهـای سرگرم‌کنندۀ کودکان خردسال که اغلب توسط بزرگ‌سالان اداره می‌شود. برای انجام این بازی کودکان به صورت دایره‌وار دست یکدیگر را گرفته، و در حین چرخیدن نغمه‌ها و ترانه‌های کودکانه می‌خوانند. مثلاً کودکان تهرانی هنگام بازی بشین‌وپاشو چنین می‌خوانند: حمومک مورچه داره، بشین‌وپاشو / قفل و صندقچه داره، بشین‌وپاشو، و با هر بار گفتن بشین‌وپاشو می‌نشینند و برمی‌خیزند (شاملو، 1354؛ برای نمونه‌های دیگر شعرهای خوانده شده، نک‍ : صداقت‌کیش، 104؛ قزل‌ایاغ، 395).
این بازی بیشتر سرگرم‌کننده است. با این وجود، در برخی مناطق استان فارس اگر بازیکنی هنگام نشستن و پاشدن اشتباه کند، به اصطلاح «می‌سوزد» و باید از دور بازی خارج شود. گاهی هم برای جذابیت بخشیدن به بازی جای بشین‌وپاشو، پاشووبشین گفته می‌شود تا بازیکنان به اشتباه بیفتند (قزل‌ایاغ، صداقت‌کیش، همانجاها).
بشین‌وپاشو در شیراز به صورت مفصل‌تری برگزار می‌شود؛ یکی از بچه‌ها در نقش پیرزن عصا به دست می‌گیرد و یک سنگ‌پا و یک کیسۀ حمام برمی‌دارد و به حلقۀ بازیکنان نزدیک می‌شود. بچه‌ها به محض دیدن پیرزن می‌گویند: «خاله پیرزن کجا می‌ری؟» و او جواب می‌دهد: «می‌خوام برم حموم شاه»؛ بچه‌ها هم پاسخ می‌دهند: «بفرمایید حموم ما»، پیرزن در حال برانداز کردن دایره پاسخ می‌دهد: «حموم شما کوچیکه». بچه‌ها حلقۀ اطراف پیرزن را بزرگ‌تر می‌کنند، اما دوباره پیرزن می‌گوید: «حموم شما کوچیکه» و بچه‌ها باز حلقۀ اطراف پیرزن را بزرگ‌تر می‌کنند، پیرزن باز از حمام ایراد می‌گیرد و می‌پرسد: «حموم شما مورچه نداره؟» و بچه‌ها یک‌صدا پاسخ می‌دهند: «نه نداره»؛ سپس پیرزن می‌گوید: «حموم شما سوسک نداره؟»، بچه‌ها پاسخ می‌دهند: «نه نداره». سپس پیرزن رو به بچه‌ها می‌کند و می‌گوید: «سنگ‌پا و کیسۀ من اینجا باشد تا برگردم» و گروه را ترک می‌کند. در این هنگام بچه‌ها وسایل پیرزن را برداشته، و در جایی پنهان می‌کنند. پیرزن که رفته و گوشه‌ای پنهان شده بود، بازمی‌گردد و از بچه‌ها سراغ لوازمش را می‌گیرد و بچه‌ها در جواب می‌گویند: در طاقچۀ اول است؛ منظور از طاقچۀ اول پا و کفش بچه‌ها ست. طاقچۀ دوم و سوم و چهارم به ترتیب زانو، سینه و سر بازیکنان است. پیرزن مدتی زیر پا و توی کفش بچه‌ها را می‌گردد و چون وسایلش را پیدا نمی‌کند، به بچه‌ها می‌گوید: بشین‌وپاشو، و بچه‌ها در حین انجام این عمل یک‌صدا می‌گویند: حموم شاه مورچه داره / بشین‌وپاشو خنده داره. پیرزن برای پیداکردن وسایلش به گفتۀ بچه‌ها طاقچۀ دوم (زانوها)، سوم (سینه‌ها) و چهارم (سرها) را نیز می‌گردد و هر بار به بچه‌ها فرمان بشین‌وپاشو می‌دهد. سرانجام پیرزن برای یافتن کیسه و سنگ‌پا دنبال بچه‌ها می‌کند تا کسی را که وسایلش را پنهان کرده است، بیابد. چون پیرزن وسایلش را نمی‌یابد، دوباره ترانۀ حموم شاه مورچه داره، بشین و پاشو خنده داره ادامه می‌یابد. پیرزن در انتها می‌گوید: «نه پیدا نکردم» و بچه‌ها دسته‌جمعی پاسخ می‌دهند: «چرب بوده گربه برده»، و پیرزن در جواب می‌گوید: «اگر گربه رو دیدم، دمشُ می‌چینم» (همایونی، 50-53).
این بازی به اعتبار شعری که هنگام انجام آن خوانده می‌شود، به نامهای حمومک مورچه داره، حموم ما مورچه داره و حموم شاه نیز نامیده می‌شود (شاملو، قزل‌ایاغ، همانجاها؛ همایونی، 50؛ صداقت‌کیش، 103).

مآخذ

شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، 1377 ش، حرف «ب»، دفتر دوم؛ صداقت‌کیش، جمشید، بازیهای محلی آباده، تهران، 1360ش؛ قزل‌ایاغ، ثریا، راهنمای بازیهای ایران، تهران، 1379ش؛ همایونی، صادق، گوشه‌هایی از آداب و رسوم مردم شیراز، شیراز، 1353ش.

گلاله هنری