نظامی، موزه

نظامی، موزه \ mūze-ye nezāmī \ ، یا کاخ شهرام، محل سکونت تاج‎الملوک همسر دوم رضا شاه پهلوی، اقامتگاه و دفتر شهرام پسر بزرگ اشرف پهلوی، و پس از انقلاب اسلامی ایران موزۀ ابزار و ادوات نظامی.
بنای این ساختمان که در بخش مرکزی سعدآباد واقع است، به دستور رضا شاه در 1314 ش به‌عنوان اقامتگاه تاج‎الملوک، همسر دوم او ساخته شد. گفته می‎شود تاج‎الملوک این کاخ را دوست نداشت؛ از همین‎رو، به سلیقۀ او کاخی دیگر ساخته، و سپس بدانجا منتقل شد. کاخ شهرام که در نزدیکی کاخ اشرف قرار داشت، در اوایل دهۀ 1350 ش بازسازی شد و سپس در اختیار شهرام قوام، پسر بزرگ اشرف، به‎عنوان اقامتگاه و دفتر کار وی قرارگرفت ( مجموعه ... ، 57؛ «اسناد ... »، بش‍ ؛ «تهران‌گردی ... »، بش‍ ؛ تحقیقات ... ).
ایـن کـاخ بـا زیـربنـایـی حـدود 000‘ 3 مـ2 در دو طبقه و یک زیرزمین بنا شده، و ویژگیهای اولیۀ معماری آن در جریان تغییر و تحولات پس از انقلاب اسلامی به کلی دگرگون شده است («تهران‌گردی ... »، بش‍ ؛ تحقیقات).
پس از این تغییر و تحولات، بخشی از ادوات نظامی که از 1302 ش تا آن زمان در دانشکدۀ افسری نگهداری می‎شد، به این ساختمان انتقال یافت. سرانجام در 31 شهریور 1362، این ساختمان با عنوان موزۀ نظامـی تـوسط رئیس‌جمهـوری وقـت ــ آیت‎الله سیـد علـی خامنـه‎ای ــ گشایش یافت و امروزه نیز تحت نظارت ارتش جمهوری اسلامی ایران اداره می‎شود («تهران‌گردی»؛ بش‍ ‌).
ساختمان دوطبقۀ موزۀ نظامی 10 سالن دارد و در این سالنها تاریخ ارتش ایران به نمایش گذاشته شده است. سلاحهای موجود در موزه بیشتر دست‎ساز، و در نوع خود منحصر به فرد هستند (تحقیقات؛ وخشوری، 60-64). 
در این موزه، درفشها، پوشاک و یونیفرم ارتش ایران از دورۀ مادها به بعد بر تن مجسمه‎هایی در ابعاد انسان پوشانده شده، و در ویترینهای متعدد جای گرفته است بیشتر این لباسها باقی‌ماندۀ مجموعه‎ای است که اوایل دهۀ 1350 ش براساس تصاویر و مستندات تاریخی برای برگزاری جشنهای 500‘2ساله بازسازی شده بودند.
در دیگر سالنهای این موزه، قدیمی‎ترین سرنیزه متعلق به 800-700 سال ق‌م، شمشیرهای امیر تیمور گورکانی، شاه عباس و شاه اسماعیل صفوی، کریم‎خان زند، فتحعلی شاه و محمد شاه قاجار، زره 18کیلویی شاه اسماعیل صفوی و نیز مجموعه‎ای از نشانهای نظامی، شمشیرهای رضا شاه، تفنگ خالو قربان و سلاحهای هدیۀ صدام حسین به امیرعباس هویدا و تفنگهایی که دانشجویان در زمان تسخیر سفارت آمریکا غنیمت گرفته بودند، به نمایش گذاشته شده است. از معروف‎ترین سلاحهای سرد اروپایی موجود در این موزه می‎توان به شمشیر ناپلئون بناپارت اشاره کرد که توسط یکی از ژنرالهای معروف آن زمان به فتحعلی شاه قاجار هدیه شده بود (وخشوری، 64). در این موزه مجموعه‎ای از توپ و اسلحه‎های گرم دوران قاجار مربوط به جنگهای ایران و روس و نیز تابلوی بدون امضا و نیمه‌کارۀ جنگ ایران و روس که گفته می‎شود کار علی‎اکبر خان نقاش‌باشی یا ملک‎الشعرای نقاش‎باشی است و نیز هدایای نظامی و غنایمی که ایرانیان در جنگ با کشورهایی ازجمله عثمانی، افغانستان و هندوستان به دست آورده‎اند، نگهداری می‎شود.
زنبورک ازجملۀ سلاحهای تخصصی ایرانیان در دورۀ صفویه است که در این موزه به نمایش گذاشته شده است. این سلاح جزو نخستین سلاحهای گرم در جهان محسوب می‎شده است.
افزون بر فضای داخلی موزه، در محوطۀ باز پیرامون ساختمان نیز سلاح و ادوات نظامی دیگری به نمایش گذاشته شده است. ازجمله توپهای دوران صفوی، قاجاری (مربوط به عهدنامۀ ترکمانچای)، کشتی شبیه‌سازی شدۀ دوران خشایارشا، هواپیمای نیم آکروجت (متعلق به دهه‎های 1320 و 1330 ش)، رولزرویس رضا شاه و کامیونی که با آن جنازۀ رضا شاه را در تهران حمل کردند (تحقیقات؛ وخشوری، 60 -64). گفته می‎شود این موزه در سالهای آینده به ساختمانی نزدیک به حرم امام خمینی (ره) منتقل می‎شود.

مآخذ

 «اسناد اداری ادارۀ کاخ سعدآباد؛ انتقال کاخ تاج‎الملوک»، مرکز اسناد کاخ ـ موزه‎های سعدآبـاد؛ تحقیقات میـدانی مـؤلف، 1388 ش؛ «تهران‎گردی را از سعدآباد شروع کنید»، بروشور راهنمای کاخ ـ موزه‎های سعدآبـاد؛ مجموعـۀ فرهنگی و تاریخی سعدآباد، کارنامۀ سال 81، دفتر فنی کاخ ـ موزه‌های سعدآباد؛ وخشوری، احمد، «موزۀ نظامی سعدآباد»، جهانگردان، آذر 1377، شم‍ 11.

شیده لالمی