ملت، کاخ-موزه

ملت، کاخ ـ موزه \ kāx-mūze-ye mellat \ ، یا کـاخ سفید یـا کـاخ ابیض، بـزرگ‌ترین کاخ ـ موزه از مجموعۀ کاخ ـ موزه‌های سعدآباد. این کاخ به سبب سفیدبودن نمای خارجی آن به کاخ سفید یا ابیض نیز مشهور بوده است. 

کاخ ملت یا سفید در زمینی به مساحت 164‘2 مـ2، و با زیربنایی در حدود 000‘5 مـ2، مشتمل بر زیرزمین و دو طبقه و 54 تالار و اتاق قرار دارد. ساخت بنای این کاخ در 1310 ش به دستور رضا شاه پهلوی، و برای پذیرایی از مهمانان ویژۀ او آغاز شد و در 1315 ش پایان یافت و پس از 1318 ش به بهره‌برداری رسید («موزه ... »، بش‍‌ ؛ «کاخ ـ موزه ... »، بش‍‌ ). 
در بنای این کاخ هنرمندان و صنعتگران بسیاری مشارکت داشته‌اند؛ نقشۀ کاخ توسط مهندس خرسندی، محاسبات فنی آن توسط لئون طاطاووسیان، پپسیان و یک مهندس روس معروف به بوریس، و گچ‌بریهای درون کاخ توسط استادانی چون غلامرضا پهلوان، عبدالکریم شیخان، حسین کاشی و رضا ملائکه سامان یافته است. سنگهای مرمر سرسراها از معادن یزد و تربت حیدریه استخراج شده، و معماری آن توسط حسین لُرزاده صورت گرفته است (آقایی، 47). 
نمای بیرونی کاخ آمیزه‌ای از شیوۀ معماری کاخهای آلمانی، و معماری داخلی آن به صورت چهارستونی و مرکب از طرحهای بیزانسی و ایرانی است («معرفی ... »، بش‍‌ ). اطراف نورگیر سرسرای طبقۀ اول، پرده‌های بزرگ نقاشی رنگ‌وروغن با موضوع داستانهای شاهنامۀ فردوسی مزین شده است که حسین طاهرزادۀ بهزاد و شاگردان وی در 1320 ش، اجرای آن را به پایان رساندند («موزه»، بش‍‌ ). 
 در فاصلۀ سالهای 1345 تا 1349 ش ساختمان کاخ ملت یا سفید مرمت و بازسازی شد و آذین‌کاران فرانسوی طبق سلیقۀ فرح دیبا، در تزیینات داخلی کاخ تغییراتی دادند. در طی این تغییرات گلخانه و زیرزمین به سالن سینما، موزۀ مجموعۀ هنری فرح دیبا، انبار ظروف، آبدارخانه و رخت‌شوی‌خانه بدل گردید، و به دستگاههای حرارتی و خنک‌کننده و آسانسور، مجهز، و پنجره‌های طبقۀ همکف با شیشۀ ضدگلوله پوشیده شد (آقایی، 48؛ «موزه»، بش‍‌ ). 
طبقۀ همکف این عمارت شامل سراسری بزرگ درِ ورودی، اتاق محافظان، رختکن برای مراجعه‌کنندگان، تالار پذیرایی، تالار غذاخوری کوچک یا تالار جلسات، دفتر کار رئیس تشریفات، دفتر کار وزیر دربار، اتاق بیلیارد و آرایشگاه اختصاصی محمدرضا شاه بوده است. 
همچنین سرسرای بزرگ اصلی، سفره‌خانه یا تالار غذاخوری تشریفاتی، تالار تشریفات یا پذیرایی رسمی ویژۀ سفیران، دفتر کار فرح دیبا، تالار موسیقی و پذیرایی وی، اتاق نشیمن خانوادگی، و دو آپارتمان جداگانه و اختصاصی محمدرضا شاه و فرح در دو سوی سرسرا شامل خوابگاه، حمام و رختکن در طبقۀ اول کاخ واقع‌اند (آقایی، نیز «موزه»، همانجاها). 
در طبقه‌های این کاخ 10 تالار بزرگ تشریفاتی وجود دارد که وسیع‌ترین آنها سفره‌خانه‌ای با مساحت 220 مـ2 است. این تالارها به شیوۀ کاخهای اروپایی در دو سدۀ گذشته به‌ویژه سبک اشرافی فرانسه تزیین گردیده، و از این‌رو، بسیاری از آثار با ارزش هنری این کاخ از عتیقه‌فروشیها و حراجیهای هنری فرانسه خریداری شده است. 
فرشهای زیبای این کاخ به سفارش رضا شاه در کارگاههای قالی‌بافی تبریز، ارجمند کرمان و عمواوغلی مشهد متناسب با مساحت تالارها بافته شده‌اند. بزرگ‌ترین این فرشها، فرشی با مساحت 145 مـ2، و دارای 140 رج است. 

هدیه‌های مقامات خارجی و ایرانی به دربار و همچنین اجناس خریداری‌شده توسط فرح دیبا بخش دیگری از این مجموعه است. دو تابلوی سوخت بر روی چرم به سبک مینیاتور مکتب اصفهان دورۀ صفویه، اهدایی کارگاه ذوالفنون اسفرجانی به رضاشاه؛ تابلوهای نفیسی اثر هنرمندان جهان و ایران ازجمله مارک شاگال، پل گوگن و فرشچیان؛ کهن‌‌ترین پردۀ نقاشی رنگ‌وروغن به نام نبرد لوتسن اثر آنیللو فالکونه، هنرمند ایتالیایی سدۀ 17 م در دفتر محمدرضا شاه؛ ظروف غذاخوری کارخانۀ سِوِر فرانسه؛ دو پردۀ ابریشم حریر گلدوزی‌شده با نخ ابریشم اثر هنرمندان چینی؛ میز تحریر متعلق به ماری آنتوانت، ملکۀ فرانسه در انقلاب کبیر که فرح دیبا آن را از عتیقه فروشیهای فرانسوی خریداری کرده بود؛ و چراغهای آویز (لوسترها) ساخت ایتالیا، فرانسه و کشورهای دیگر از آن جمله‌اند. 
همچنین مجموعه‌ای از سفالینه‌های ایران از هزارۀ 4 ق‌م تا سدۀ 7 ق و نیز اشیائی مزین به نقاشی لاکی که در مجموعۀ هنری فرح دیبا نگهداری می‌شوند، ازجملۀ اشیاء ارزشمند موجود در کاخ سفیدند. 
کاخ سفید پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به کاخ ـ موزۀ ملت تغییر نام داد و در 1360 ش برای بازدید عموم گشایش یافت («معرفی»، بش‍‌ ؛ «موزه»، بش‍ ؛ آقایی، 48- 49؛ ستوده، 1 / 395؛ «کاخ ـ موزه»، بش‍‌ ). کاخ ـ موزۀ ملت امروزه (1387 ش) در زمینۀ امور موزه‌داری ازجمله نصب برچسبهای کددار بر روی اشیاء، عکس‌برداری از اشیاء، کدگذاری عکسها و تهیۀ فرم اموالی به فعالیت می‌پردازد. همکاری با گروههایی که به عنوان کارشناس، پژوهشگر یا دانشجو به موزه معرفی می‌شوند، تهیه و ترجمۀ مطالب مربوط به بروشورهای انگلیسی و فارسی و نیز برگزاری نمایشگاههای مختلف از فعالیتهای فرهنگی این کاخ موزه به شمار می‌آیند (گنج‌خانی، 62-63). 

مآخذ

 آقـایی، مهتـاب، «کاخ ـ مـوزۀ ملت»، مجموعۀ فرهنگی تاریخی سعدآباد، تهران، 1382 ش؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1371 ش؛ «کاخ ـ موزۀ سعدآباد»، کتاب اول (مل‍‌‌ )؛ گنج‌خانی، امیرعلی، «کاخ ـ موزۀ ملت»، مجموعۀ فرهنگی تاریخی سعدآباد، تهران، 1382 ش؛ «معرفی کاخ ـ موزۀ ملت»، دانشجویـان رشتـۀ تـاریخ دانشگـاه تهران (مل‍‌ )؛ «موزۀ ملت»، سعدآباد (مل‍‌ )؛ نیز: 

Ketabeavval, www.ketabeavval.ir; Saadabad, http: / / saadabadpalace.org / index-mellat.htm (acc. Jan. 21 , 2009); Uthistory, www.uthistory.blogfa.com / post-24. aspx (acc. Jan. 21,2009). 
حسن موسوی‌زاده