مطالعات اسلامی، مؤسسه

مطالعات اسلامی، مؤسسه \ moºassese-ye motāleºāt-e eslāmī \ ، مؤسسه‌ای غیردولتی و غیرانتفاعی، وابسته به مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل کانادا، واقع در خیابان وصال شیرازی، کوچۀ شاهد، در محدودۀ منطقۀ 6 شهرداری تهران. 
مؤسسۀ مطالعات اسلامی در 1347 ش به عنوان شعبه‌ای از مؤسسۀ مطالعات اسلامی، که خود یکی از شعب دانشکدۀ مطالعات و تحقیقات عالیِ دانشگاه مک‌گیل به شمار می‌آید، در تهران توسط مهدی محقق تأسیس شد. مؤسسۀ مطالعات اسلامی کانادا در 4 گرایش تاریخ اسلام، سازمانها و نهادهای اسلامی، اندیشۀ اسلامی (فلسفه، منطق، کلام و عرفان) و اسلام در دوره‌های جدید کشورهای اسلامی، در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری، دانشجو می‌پذیرد. 
در 1344 ش، مهدی محقق از طرف دانشگاه تهران برای تدریس زبان و ادب فارسی به مؤسسۀ مطالعات اسلامی در کانادا اعزام شد. وی طی 3 دورۀ اقامت در آن کشور و تدریس در دانشگاه مک‌گیل، موفق به جلب توجه استادان و دانشجویان مؤسسه به فلسفه، کلام، عرفان، و اصول فقه شیعه گردید؛ مقولاتی که تا آن زمان برای استادان و دانشجویان مؤسسۀ مطالعات اسلامی کانادا ناشناخته مانده بود. مهدی محقق، نخستین مدرس این علوم در دانشگاه مک‌گیل شد و در همان ایام، با همکاری توشی‌هیکو ایزوتسو، از اسلام‌شناسان ژاپنی آن مؤسسه، نشر مجموعه‌ای از متون فلسفی، کلامی و عرفانی را با عنوان «سلسلۀ دانش ایرانی» پایه‌ریزی کرد. 
چارلز آدامز که در آن ایام رئیس مؤسسۀ مطالعات اسلامی بود، با هدف تمرکز بخشیدن به این فعالیتهای مشترک، موافقت هیئت امنای دانشگاه مک‌گیل را برای تأسیس شعبه‌ای از آن مؤسسه در تهران اخذ کرد و پس از موافقت وزارت امور خارجۀ ایران و وزارت علوم و آموزش عالی، این شعبه در 14 دی 1347 افتتاح گردید و از طرف دانشگاه مک‌گیل، مهدی محقق به عنوان وابستۀ تحقیقاتی آن دانشگاه، مدیر شعبۀ تهران معرفی شد. 
در آغاز، مؤسسۀ مطالعات اسلامی تهران در بنایی قدیمی واقع در خیابان خارک مستقر شد. ایزوتسو، استاد فلسفۀ اسلامی، و هرمان لندولت، استاد تصوف اسلامی، در پایه‌ریزی و شکل‌گیری این مؤسسه به مهدی محقق یاری می‌رساندند و در این مدت، هزینه‌های مؤسسه را دانشگاه مک‌گیل تأمین می‌کرد. 
در 1350 ش در نتیجۀ اختلاف فرانسوی‌زبانها و انگلیسی‌زبانهای ایالت کبک کانادا، مشکلاتی برای دانشگاه مک‌گیل که در شهر مونترال این ایالت مستقر است، پدید آمد. کمبودهای مالی دانشگاه، موجب قطع کمکهای مالی به مؤسسۀ تهران شد. برای جلوگیری از تعطیلی مؤسسه، سید حسین نصر، رئیس وقت دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، از رئیس دانشگاه تهران درخواست تعیین کمک مالی کرد. به این ترتیب، سالیانه مبلغ 000‘150 تومان که در آن زمان، معادل 000‘20 دلار بود، به مؤسسه کمک مالی می‌شد؛ با این شرط که نام دانشگاه تهران، همپایه با نام دانشگاه مک‌گیل در انتشارات و مکاتبات مؤسسه قرار گیرد و نیز مؤسسه، استادان و دانشجویان دانشگاه تهران را در فعالیتهای علمی خود شرکت دهد. 
مؤسسه ضمن قبول شرایط دانشگاه تهران، برای صرفه‌جویی، به ساختمانی کوچک واقع در چهارراه امیراکرم، خیابان شهید لبافی‌نژاد کنونی منتقل شد. شایان ذکر است که ارتباط علمی مؤسسۀ مطالعات اسلامی با مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل به‌رغم قطع شدن کمک مادی، همچنان ادامه داشت. 
در 1358 ش، طی قراردادی که میان دانشگاه تهران و مؤسسۀ مطالعات اسلامی منعقد شد، دانشگاه تهران کمک مالی خود را به سالی 000‘450 تومان افزایش داد. اما این مبلغ دیگر تکافوی هزینه‌های مؤسسه را نمی‌کرد. ناتوانی مؤسسه در پرداخت اجاره‌بهای ساختمان موجب شد برای دومین‌بار مؤسسه در شرف تعطیلی قرار گیرد تا آنکه در 1374 ش، معاونت پژوهشی دانشگاه تهران بنایی مناسب در خیابان وصال شیرازی، و مبلغی به عنوان کمک‌هزینۀ سالیانه به مؤسسه اختصاص داد. 
مؤسسۀ مطالعات اسلامی کانادا در 1386 ش، برای جبران کاستیهای مؤسسۀ تهران حاضر به پرداخت کمک مالی شد و درصدد گسترش مطالعات ایرانی و پژوهشهای شیعی برآمد، اما پس از چندی، بنابر دلیلهایی، همکاریهای طرف کانادایی بسیار محدود شد. 
مؤسسۀ مطالعات اسلامی از زمان تأسیس تا کنون (1390 ش)، در شناساندن جنبه‌های مختلف و دستاوردهای مذهب تشیع کوشش بسیار داشته است. در این مدت، شعبۀ تهران متونی را منتشر کرده است که می‌توان آنها را در 4 مجموعه طبقه‌بندی کرد: 1. سلسلۀ دانش ایرانی در 63 مجلد؛ 2. تاریخ علوم اسلامی در 16 مجلد؛ 3. زبان و ادب فارسی در 40 مجلد؛ 4. قرطبه و اصفهان، که مورد آخر با همکاری انجمن آثار و مفاخر در 40 مجلد به چاپ رسیده است. 
گردآوری «مجموعۀ میراث علمی تشیع» با همکاری مؤسسۀ مطالعات اسلامی کانادا که به ترجمۀ متون مهم شیعی به زبان انگلیسی اختصاص داشت، از دیگر فعالیتهای این مؤسسه به شمار می‌رود. 
مجموعۀ دیگری نیز با عنوان «اندیشۀ اسلامی» طی سالهای 1370-1375 ش با همکاری مؤسسۀ بین‌المللی اندیشه و تمدن اسلامی مالزی در 12 مجلد انتشار یافته است. 
این مؤسسه تاکنون (1390 ش) بیش از 100 جلد از ارزنده‌ترین آثار دانشمندان اسلامی ـ ایرانی، به ویژه بزرگان شیعه را به کوشش دانشمندان معروف معاصر داخل و خارج از کشور به چاپ رسانیده که بیشتر آنها همراه با ترجمه و مقدمه‌ای به یکی از زبانهای خارجی است. 
از دیگر فعالیتهای مؤسسۀ مطالعات اسلامی تهران برگزاری مجالس تدریس و سخنرانی و همایشهایی علمی از این دست است: تدریس کتاب آراء اهل المدینة الفاضلۀ فارابی توسط ریچارد والتسر به مدت 6 هفته؛ سخنرانی عبدالرحمان بدوی دربارۀ کتاب افلاطون فی الاسلام؛ و ایراد سخنرانی توسط مونتگمری وات دربارۀ دو کتاب «محمد در مکه» و «محمد در مدینه» که خود وی تألیف کرده است. 
در 1378 ش، به مناسبت سی‌امین سال تأسیس مؤسسۀ مطالعات اسلامی، همایشی در دانشگاه تهران برپا گردید. در 1381 ش نیز، همایش دیگری با عنوان همایش بین‌المللی قرطبه و اصفهان با همکاری انجمن آثار و مفاخر فرهنگی برگزار شد. گذشته از این فعالیتها، انجمن استادان زبان و ادب فارسی که از 1351 ش به ریاست مهدی محقق اداره می‌شد، از 1384 ش، با عنوان «انجمن ترویج زبان و ادب فارسی» آغاز به فعالیت کرده است و از امکانات مؤسسۀ مطالعات اسلامی تهران بهره می‌برد. انتشارات این انجمن که تاکنون، در حدود 20 اثر است، با نام و نشان دانشگاه تهران و مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل به چاپ رسیده‌اند. 
کتابخانۀ این مؤسسه در زمینه‌های مختلف علوم و معارف اسلامی مورد استفادۀ دانشگاهیان و حوزویان قرار می‌گیرد. همچنین کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی و بسیاری از مراکز علمی و دانشگاهی کشور مطابق سیستم امانت‌دهی از این کتابخانه استفاده می‌کنند. 
مؤسسۀ مطالعات اسلامی نخستین مؤسسه‌ای است که اقدام به چاپ کتابهای حوزوی مطابق استانداردهای امروزی با درج مقدمه‌هایی به زبانهای انگلیسی و فرانسه کرده است. چاپ مجدد مجموعه مقالات هزارۀ فردوسی به سفارش یونسکو در 1389 ش و چاپ مثنوی مولوی به مناسبت هشتصدمین سال تولد مولوی در 1389 ش با حواشی جلال‌الدین همایی از دیگر فعالیتهای این مؤسسه به شمار می‌رود. این دو کتاب در قطع رحلی به چاپ رسیده است. مهدی محقق از 1347 ش تاکنون (1390 ش) ریاست این مؤسسه را برعهده دارد. 

مأخذ

 محقق، مهدی (رئیس مؤسسۀ مطالعات اسلامی)، مصاحبه با مؤلف.

علی‌محمد مرادیان منفرد