مرادآباد

مرادآباد \ morād-ābād \ ، سابقاً روستایی از توابع شمیران و امروزه محله‌ای در شمال غربی کلان‌شهر تهران. 
مرادآباد در دورۀ ناصری آباد، و متعلق به حاجی کربعلی یخچالی، از ملاکان تهران بود (مستوفی، 1 / 445-446). در کتاب اسامی دهات کشور که در اوایل دهۀ 1320 ش، تدوین شده، این روستا از توابع شمیران شمرده شده (1 / 74)، اما در فرهنگ جغرافیایی ایران که در اواخر همان دهه تدوین گشته، از توابع کن به شمار رفته است (1 / 206). 
این روستا از شمال به کوه توچال، از جنوب به پونک، از شرق به فرحزاد (و یا به تعبیری درۀ دوچناران) ( اسناد ... ، 16)، و از غرب به حصارک کن محدود می‌شد (ستوده، 2 / 760؛ معتمدی، 395) و شامل قلعۀ اربابی و یک قلعۀ رعیتی بود که اهالی روستا با 10 تا 15 خانوار جمعیت در آن ساکن بودند. این قلعه از شمال به توتستان اربابی، از جنوب به باغ اربابی، از شرق به خیابان استخر، و از غرب به قلعۀ اربابی محدود می‌شد. محله‌ها، زمینها، تپه‌ها و دره‌های مرادآباد به نامهای استخر، تپه‌عُمَر، درۀ اربابی، درۀ رعیتی، شن‌کبود، دوزارک، دربسته، درۀ خورشید، درۀ سولوار، درۀ زغال، چشمه‌خونی، و درۀ گون خوانده می‌شدند. درۀ زغال از آن رو بدین نام خوانده می‌شد که مرز میان زمینهای مرادآباد و روستای حصارک بود که با ریختن زغال مشخص شده بود؛ همچنین علت نام‌گذاری خیابانی به نام استخر در مرادآباد، به‌سبب وجود استخری برای تقسیم و نوبت‌بندی آب در آنجا بود. 
اقتصاد این روستا بر پایۀ کشاورزی، باغداری و دامداری استوار بود و گندم، جو، انار، انجیر، توت، شاه‌توت، خرمالو و ازگیل از عمده‌ترین محصولات آن به شمار می‌رفت (کریمان، 1 / 534؛ ستوده، همانجا). از آنجا که زمینهای کشاورزی مرادآباد شنزار بود و به کود و آب بسیار نیاز داشت، اهالی در زمینهای بخش غربی روستا، مبادرت به کشت دیم می‌کردند و گندم و جو به عمل می‌آوردند. مرادآباد یک رشته قنات پرآب داشت و از آب رودخانۀ فرحزاد هم استفاده می‌کرد (همانجا). 
در مرادآباد یک جوی به نام چشمه‌خونی جریان داشته که از چشمه‌ای در فرحزاد به سمت این روستا روان بوده است. این جوی با گذشتن از میان دره‌ها به مرادآباد می‌رسیده، و از آغاز بهار به مدت 6 ماه آب در آن جریان داشته، و بخشی از کشتزارها و باغهای مرادآباد را آبیاری می‌کرده است («برنامه ... »، 86-87؛ ستوده، همانجا). 
راه مرادآباد از باغ فیض و پونک به سمت شمال می‌رفته، و نرسیده به این روستا دو قسمت می‌شده است. راه سمت راست به فرحزاد و راه سمت شمال به مرادآباد می‌رسیده است که امروزه خیابان اصلی این محله را تشکیل می‌دهد (معتمدی، همانجا). 
دربارۀ نخستین ساکنان مرادآباد دو روایت وجود دارد: کدخدا احمد مرادآبادی اظهار داشته است که نخستین ساکنان روستا از مازندران به آنجا آمده‌اند؛ اما به روایت دوم، ساکنان اولیۀ مرادآباد از اهالی کیگا بوده‌اند («برنامه»، 86). 
در زمانی نامشخص که احتمالاً به سالهای پایانی دورۀ پهلوی اول یا نخستین سالهای دورۀ پهلوی دوم بازمی‌گردد، یکی از افسران شهربانی به نام سرهنگ حقاری باغهای مرادآباد را خریداری کرد و به مرور زمان زمینهای کشاورزی آنجا را نیز به تصرف خود درآورد. بعدها در 1340 ش، مردم مرادآباد با طرح دعوا در دادگستری، از ورثۀ سرهنگ حقاری شکایت، و برای این منظور، چند وکیل نیز استخدام کردند. این وکیلان در ازای دریافت 30٪ از زمینهای مورد مناقشه به عنوان حق‌الوکاله، حاضر به پذیرش وکالت اهالی شدند. پس از آنکه دادگاه به نفع مردم مرادآباد رأی داد، این وکیلان زمینهای متعلق به خود را به ورثۀ سرهنگ حقاری فروختند. 
در زمان اصلاحات ارضی در ایران در 1344 ش، مقرر شد بخشهایی از باغهای سرهنگ حقاری میان مردم مرادآباد تقسیم شود؛ اما اهالی که نسبت به این باغها ادعایی نداشتند، از پذیرفتن آنها سر باززدند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در 1357 ش، باغها و زمینهای متعلق به ورثۀ سرهنگ حقاری مصادره شد و به عنوان زمینهای شهری میان متقاضیان ساخت خانه تقسیم گردید ( کتابخانه ... ، بش‍ ؛ «برنامه»، 87). 
در دهۀ 1320 ش، جمعیت مرادآباد 65 تن بوده است که در سرشماری 1335 ش، به 82 تن ( فرهنگ ... ، 1 / 206؛ گزارش ... ، 6)، و در 1365 ش، به حدود 700 تن رسیده است. این آبادی جزو آبادیهایی بود که از 1335 تا 1365 ش به‌تدریج در محدودۀ 25سالۀ شهر تهران قرار گرفت (نظریان، 104؛ تکمیل همایون، 3 / 107). این روستا در دورۀ 1375- 1385 ش ضمیمۀ کلان‌شهر تهران گردید و به یکی از محله‌های آن بدل شد (تصاویر ... ؛ واحدیان، 145-146)؛ بدین ترتیب جمعیت این محله در 1388 ش، به 800‘ 3 تن رسید ( اسناد، 17). 
امروزه محلۀ مرادآباد در شمال شرقی منطقۀ 5 شهرداری تهران قرار دارد. این محله از شمال به حریم شمالی منطقۀ 5 (رشته‌کوههای البرز)، از جنوب به بلوار سیمون بُلیوار (محلۀ المهدی)، از شرق به خیابان الوند (شهرک کوهسار و نفت)، و از غرب به بلوار حصارک (محلۀ حصارک) محدود است (همانجا؛ «اطلس محلات ... »). از جملۀ اماکن شاخص در این محله می‌توان به مسجد جامع مرادآباد (همانجا)، قلعۀ سرهنگ حقاری، استخرهای آب و باغهای توت اشاره کرد («برنامه»، 88، 90، 92). 
مرادآباد ازجملۀ محله‌هایی است که ریشۀ روستایی دارد و چهرۀ روستایی آن هنوز نیز حفظ شده است. این نوع محله‌ها در حقیقت ضمن پذیرش جنبه‌هایی از سیما و زندگی شهری در قالب یک منطقه و شهرک خوابگاهی، فعالیتهای روستایی خود را با شهر تهران پیوند زده‌اند (نظریان، 121-122). پس از انقلاب اسلامی، تعاونیهای دادگستری، راه‌آهن، آب و فاضلاب و دانشگاه تهران در بخشی از زمینهای این محله برج‌سازی نمودند («برنامه»، 87)، و بخشی دیگر از آن نیز به بخش خصوصی واگذار شد و در آن، ساختمان‌سازی صورت گرفت (معتمدی، 395). 
امروزه در اراضی مرادآباد محلۀ مسکونی جدیدی شکل گرفته که دارای 103‘1 واحد مسکونی است و بیشترین واحدهای مسکونی آن، آپارتمانهایی با مساحت 101 تا 150 مترند ( آمار جمعیتی ... ). کیفیت مسکن در این محله تا حدودی مناسب است («اطلس کلان‌شهر ... ») و از نظر مطلوبیت محیط شهری، محله دارای 10٪ بافت فرسوده است ( اسناد، 19). 
امروزه اهالی مرادآباد با ازدست دادن زمینهای کشاورزی خود، اغلب در مشاغل مختلف شهر تهران فعالیت می‌کنند. تأسیس دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات در جوار محلۀ جدید و در حصارک موجب مسدودشدن جادۀ مرادآباد به حصارک شده، و این امر اثرات و تحولات رفتاری متعددی را برای اهالی به همراه داشته است («برنامه»، 88). 
در شرق مرادآباد محله‌ای وجود دارد که جزو زمینهای تصرفی قوۀ قضائیه است. در این محله دسترسی به فضای سبز تا حدودی مناسب، میزان دمای سطح آن زیاد، کیفیت هوا نسبتاً خوب، و میزان آلودگی، به‌ویژه آلودگی صوتی کم است. در کل، از نظر زیست‌محیطی، این محله در سطح مناسبی قرار دارد («اطلس کلان‌شهر»). 

مآخذ

 آمار جمعیتی محلات شهر تهران، مرکز آمار ایران، تهران، 1335 ش؛ آمار دهستانهای کشور، همان، 1365 ش؛ «ادارۀ خدمات شهرداری ناحیۀ 3»، شهرداری منطقۀ 5 (1) (مل‍‌ )؛ اسامی دهات کشور، وزارت کشور، تهران، 1323 ش؛ اسناد راهبردی توسعۀ منطقۀ 5، مرادآباد، شهرداری، تهران، 1388 ش؛ «اطلس کلان‌شهر تهران»، شهرداری تهران (مل‍‌ )؛ «اطلس محلات شهر تهران»، همان؛ «برنامۀ احیای نمادهای منتخب محلات شهرداری ناحیۀ 3»، طرح احیای هویت محلات، شهرداری منطقۀ 5 (2) (مل‍‌ )؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات، شمران قدیم، قم، 1350 ش؛ تصاویر ماهواره‌ای از شهر تهران و اطراف آن، سازمان فضایی ایران، تهران، 1386 ش؛ تکمیل همایون، ناصر، تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران، تهران، 1379 ش؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1374 ش؛ شهبازی، داریوش، «تاریخچۀ انار»، داریوش (مل‍‌ )؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان مرکزی، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، 1328 ش؛ کتابخانه، موزه، و مرکز اسناد و مجلس شورای اسلامی (مل‍‌ )؛ کریمان، حسین، قصران ( کوهسران)، تهـران، 1356 ش؛ گـزارش مشـروح حـوزۀ سرشمـاری تهـران، وزارت کشور، تهران، 1337 ش؛ مالکی، احمد و احمد خورسندی آقایی، قنات در ایران، تهران، 1384 ش؛ محمودیان، علی‌اکبر و دیگران، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، گیتاشناسی، تهران، 1384 ش؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1341 ش؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381 ش؛ نظریان، اصغر، «گسترش فضایی شهر تهران و پیدایش شهرکهای اقماری»، فصلنامۀ تحقیقات جغرافیایی، تهران، 1370 ش، شم‍ 20؛ واحدیان بیکی، لیلا، بررسی اثر رشد فیزیکی شهر تهران بر اراضی منطقۀ 5، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ جغرافیای دانشگاه تهران، 1389 ش؛ نیز: 

Darioush, www.darioush-shahbazi.com; Dlib, http: / / dlib.ical.ir / site / catalogue / 839730; Region5 (1), http: / / region5.tehran.ir / Default.aspx?tabid=131; Region 5 (2), http: / / region5.tehran.irLinkClick.aspxfileticket ... = 1076; Tehran, www.tehran.ir. 
لیلا واحدیان بیکی ـ حسن موسوی‌زاده