لواسان

تا پیش از انقلاب اسلامی، نجارکلا بیش از 10 خانوار جمعیت نداشت و مردم آن از مسجد و حسینیۀ گلندوک استفاده می‌کردند، اما پس از انقلاب به سرعت بر آبادانی آن افزوده شد و جمعیت بسیاری را به خود جلب کرد و نجارکلا و قاضی‌آباد دو محلۀ مستقل شدند. 
شرقی‌ترین روستای لواسان که مجاور مسیل رودخانۀ فصلی افجه است، روستای ناران بود که امروزه یکی از محله‌های شهر لواسان به شمار می‌رود؛ اما در بخش شمالی ناران زمینهایی وجود دارد که به باغ ـ دره معروف است. بخشی از اراضی باغ ـ دره را شخصی به نام حسن خان خریداری، و آباد کرد و به نام حسن‌آباد معروف شد. پیش از انقلاب اسلامی، حسن‌آباد و باغ ـ دره نامی نداشتند و حداکثر دارای 5 خانوار جمعیت بودند، اما اکنون ساکنان بسیاری دارند و از محله‌های شهر لواسان به حساب می‌آیند. 
افزون بر آبادیهای مجاور جادۀ اصلی لواسان که اجمالاً معرفی شدند، مناطق مسکونی‌ای نیز در حاشیۀ رودخانۀ جاجرود، حدفاصل لواسان تا دهانۀ تنگۀ جاجرود که سد لتیان در آنجا احداث شد، وجود داشتند که تا پیش از ساختن سد مردم به زندگی خود در آنها ادامه می‌دادند، اما پس از آن، اهالی برخی از آبادیها مجبور به تخلیۀ خانه‌های خود، و مهاجرت به جاهای دیگر شدند. آن آبادیها از غرب (لشکرک) به شرق (تاج سد لتیان) چنین نام داشتند: 
1. آبادی سربیشه، با 8 خانوار جمعیت که بیشتر دیم‌کار و دامدار بودند و عموماً در فصل تابستان به ییلاقهای اطراف دشت لار می‌رفتند. 
2. گهواره‌گلو، با 3-4 خانواده که به کشاورزی اشتغال داشتند. اراضی آنها موقوفۀ مسجد امام حسن عسکری (ع) در روستای لواسان بزرگ بود و آنها اجاره می‌پرداختند. 
3. اَشگِرد، که 4 خانوار جمعیت داشت. تمام اراضی این آبادی متعلق به شخصی به نام امیر علایی بود که از ورثۀ علاءالدوله، از رجال زمان مظفرالدین شاه بود. 
4. ناظم‌آباد، که از آبادیهای نسبتاً بزرگ حاشیۀ رودخانۀ جاجرود در منتهاالیه جنوب لواسان کوچک بود. این آبادی 12 خانوار جمعیت داشت و اراضی آن مانند آبادی اشگرد به خانوادۀ امیر علایی تعلق داشت. اما شخصی به نام رستگار آن را خرید و پس از احداث سد لتیان به سمت شمال گسترش یافت و بر جمعیت و ساختمانهای آن روزبه‌روز افزوده شد. 
5. آبادی لتیان، که در جنوب ناظم‌آباد واقع بود و حدود 15 خانوار جمعیت داشت و دارای اراضی و باغهای وسیع بود و به‌سبب نزدیکی به قاسم‌آباد و جادۀ قدیم تهران به لواسان، روزبه‌روز بزرگ‌تر و آبادتر می‌شد. سد لتیان نام خود را از این روستا گرفته است. کلمۀ لتیان در حقیقت نوعی جمع بستن عامیانۀ کلمۀ «لت» در گویش محلی است. «لت» به معنی قسمت، پاره، تکه و محدوده است و عموماً به زمینهای هموار کوچک کنار هم گفته می‌شود. به جدا شدن شماری گوسفند از گله نیز «لت» و «لت خوردن» می‌گفتند. لت به تکه چوب الوارمانند نیز می‌گفتند که آن را به سر «خیش» (ابزار شخم زدن) وصل می‌کردند تا به کمک آن زمین شخم‌زده را هموار نمایند. به احتمال زیاد تلفظ اولیۀ این اسم «لتیون» بوده است. 
6. قاسم‌آباد، که پل تاریخی حاج الله‌یار در آنجا احداث شده بود و مسیر ارتباطی تهران به لواسان تا پیش از احداث پل فلزی لشکرک از آن طریق صورت می‌گرفت. آبادی قاسم‌آباد 5 خانوار جمعیت داشت و مردم آن بیشتر به کار کشاورزی اشتغال داشتند. این آبادی حدود 500 متر بالاتر از تاج سد لتیان واقع بود. 
7. لوارک، که 2-3 خانوار بیشتر جمعیت نداشت و آخرین مزرعۀ مجاور رودخانۀ جاجرود بود و زودتر از بقیۀ اراضی و آبادیها در جریان احداث سد لتیان تخلیه شد. 
8. در سمت شمال لوارک، قاسم‌آباد و لتیان، و در سمت جنوب روستای ناران آبادی دیگری وجود داشت که کلاک خوانده می‌شد. این آبادی حدود 15 خانوار جمعیت داشت. شخصی به نام ارباب ضرغام مالک آن شد و به مرور زمان آن را فروخت و در آن ساخت‌وساز شد. 
افزون بر موارد گفته‌شده، مزارع و مناطق دیگری مانند میلارد، تپه یا مزرعۀ سید پیاز (صدق پیاز) و مزرعۀ دستگرد در دامنۀ جنوبی لواسان کوچک وجود داشتند که در گذشته جمعیتی در آن ساکن نبود، اما اکنون بخشی از شهر لواسان را تشکیل می‌دهند و ساختمانهای بسیاری در آنها احداث شده است. در اطراف محلۀ ناران نیز مزارعی به نام گل‌تور و جهرک وجود داشت که اکنون تبدیل به مناطق مسکونی شده‌اند. 
در گستـرۀ لواسانی کـه معرفی شد، آثـار تاریخی ـ فرهنگی متعدی از گذشته‌های دور وجود داشت که حکایت از استقرار و زندگی انسان در آن می‌کرد. برخی از این آثار در جریان تحولات اخیر و توسعۀ ساخت‌وسازهای شهری و احداث واحدهای مسکونی به‌سبب عدم آگاهی یا سودجوییهای نسل حاضر تخریب شد و از میان رفت و آثاری از آنها باقی نماند. نمونۀ آشکار و بدیهی این نوع تخریب، انهدام و از میان رفتن بافت تاریخی آبادیها و ترکیب خانه‌ها و نقاط مسکونی ساکنان گذشتۀ این پهنه بود که دیگر امروز اثری از آنها باقی نمانده است؛ ازاین‌رو، نمی‌توان دربارۀ آنها صحبتی کرد و یا نمونه‌ای ارائه نمود. ازجملۀ آثار تـاریخی ـ فرهنگی تخریب‌شده می‌تـوان از تپۀ باستانی خرسنگ واقع در 500 متری شمال‌شرقی ناظم‌آباد نام برد که اثری از آن باقی نمانده، و همچنین بخشهایی از تپۀ باستانی شورکاب که محدودۀ آن به کمتر از یک‌سوم کاهش یافته است و قسمتهای باقی‌ماندۀ آن نیز در معرض تهدید جدی قرار دارد. 
تا پیش از 1381 ش، در بخشهای رودبار قصران و لواسانات فقط 5 اثـر تاریخی ـ فرهنگیِ امامزاده یونس (لواسان بزرگ)، امامزاده احمد (لواسان بزرگ)، تپۀ حصارک (لواسان کوچک)، خانه و باغ نظام‌السلطان (لواسان کوچک) و قلعۀ امامه (رودبار قصران) شناسایی، و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده بود؛ اما پس از آن شمار آثار شناسایی‌شده به بیش از 70 اثر رسید و از آن میان، 43 اثر در فهرست آثار ملی ثبت شده است. از میان آثار ثبت‌شده 3 اثر مربوط به شهر لواسان بود که اینها ست: 1. تپۀ باستانی شورکاب، که قدمت آن به دورۀ تاریخی بازمی‌گردد؛ 2. امامزاده عبدالله محلۀ جائیج، متعلق به سده‌های 7 و 8 ق؛ 3. تپۀ باستانی ناظم‌آباد، که قدمت آن به دورۀ تاریخی بازمی‌گردد. 
افزون بر آثار یادشده، آثاری از روستای سبوکوچک و محلۀ ناران لواسان نیز شناسایی، مستندسازی و پروندۀ ثبتی آنها تهیه شده، و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است؛ این آثار عبارت‌اند از: 1. حمام تاریخی روستای سبوکوچک، متعلق به اوایل دورۀ قاجار؛ 2. محوطۀ تاریخی سر قبر تاجین در روستای سبوکوچک، که قدمت آن به هزارۀ 1 ق‌م و دورۀ تاریخی بازمی‌گردد؛ 3. امامزاده فضلعلی در محلۀ ناران، متعلق به سده‌های 7 و 8 ق؛ 4. حمام تاریخی محلۀ ناران، متعلق به اواخر دورۀ صفویه؛ 5. قلعۀ باستانی باغ ـ دره، مربوط به دوران تاریخی. 
با جمع‌بندی آنچه نگاشته شد، می‌توان گفت که شهـر لواسان دارای 10 اثـر فرهنگی ـ تاریخی است که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند. چنانچه این آثار مطالعه، پژوهش، مرمت و سامان‌دهی شوند، ظرفیت بسیار بالایی به حساب می‌آیند که می‌توانند شهر لواسان را به یک شهر تاریخی و توریستی بدل نمایند. قطعاً جاذبه‌های طبیعی منطقه نیز در صورت آماده‌سازی می‌تواند ظرفیت یادشده را چندبرابر کند. 
از جمع‌بندی اطلاعات اولیۀ ارائه‌شده چنین برمی‌آید که لواسان کوچک (به‌جز روستاهای ناران، سبوکوچک، تیمورآباد و سبوبزرگ) تا اوایل دوران حکومت پهلوی حدود 180 خانوار جمعیت داشته است که در حدود 20 نقطۀ مسکونی مجزا از یکدیگر ساکن بودند و بیشتر به کار کشاورزی و دامداری اشتغال داشتند. آغاز رشد، توسعه، عمران و افزایش جمعیت لواسان کوچک را باید از اواسط دوران حکومت قاجار (سلطنت ناصرالدین شاه) و به‌خصوص اوایل دوران حکومت پهلوی تعیین کرد. رشد جمعیت لواسان در مدت یادشده به گونه‌ای بود که در 1349 ش بدل به شهر شد و از لواسان بزرگ و افجه نیز پیش افتاد. 
در سالهای نخست پس از پیروزی انقلاب اسلامی محلات شهر لواسان دارای انسجام، یکپارچگی و پیوستگی کامل نبود. بیشتر ساختمانها در این آبادیها واقع شده بودند: گلندوک، شورکاب نجارکلا و ناران. اما پس از آن، ساخت‌وسازها افزایش یافت، به‌گونه‌ای که امروزه همۀ محله‌ها با یکدیگر پیوستگی کامل دارند و تنها نقاط محدود و معدودی را می‌توان یافت که هنوز ساخت‌وساز در آنها صورت نگرفته است. 
شهر لواسان حدود 61 هکتار فضای سبز دارد و سرانۀ فضای سبز آن به 38 مـ2 می‌رسد که بسیار بیشتر از میانگین سرانۀ فضای سبز در دیگر شهرهای ایران است. 
هنوز در محله‌های مختلف شهر لواسان برخی از طایفه‌های اصیل و بومی زندگی می‌کنند که نام خانوادگی آنها عبارت‌اند از: در محلۀ شورکاب: یوسفی، حصار شورکابی، اسکندری، خاکشیری و راکی؛ در محلۀ توک مزرعه: مشهدی حسینی، عسکرکرد، سیدمهدی، فخیمی راد و بابایی؛ در محلۀ احمدآباد استلک: کردبچه و اعتمادی؛ در محلۀ جائیج: نعنایی، گرجی و خانبابایی؛ در نجارکلا: فتاحی، نجات‌بخش، جهانگیری، صالحی‌زاده و مومِجی؛ در محلۀ کلاک: ضرغام‌فر، شریفی، مهری و شیخی نارانی؛ در محلۀ باغ‌دره: خالقی و طاهری؛ در گلندوک: فتاحی، گل‌زردی، گلندوکی و گردویی. 
آب آشامیدنی مردم شهر لواسان از قنات توک‌مزرعه و قنات احمدخان در محلۀ گلندوک و چاه باستی در محلۀ شورکاب و چاه چناربُن واقع در مجاورت رودخانۀ جاجرود، در جنوب محلۀ شورکاب تأمین می‌شود. آب مورد نیاز باغها و فضای سبز شهر لواسان نیز از رودخانه‌های افجه، کُند، ناصرآباد و جاجرود و چند رشته قنات و چشمه تأمین می‌شود. 
شهر لواسان در دوران 8 سال دفاع مقدس 21 شهید تقدیم میهن اسلامی کرده است. شهیدان محله‌های لواسان بدین شرح است: توک‌مزرعه، یک‌تن؛ شورکاب، یک‌تن؛ شهرک آزادگان، 4 تن؛ جائیج، 5 تن؛ گلندوک، 4 تن؛ و نجارکلا، 6 تن.

ناصر پازوکی طرودی