گزنه

گزنه \ gazane \ ، گیاهی علفی، چندساله و خودرو، مورد استفاده در طب سنتی. 
این گیاه از دیرباز کاربردهای درمانی داشته است و در طب سنتی از آن با نامهای اَنجُره و نبات‌النار یاد می‌شود. گزنه دارای ساقه‌ای چهارگوش، پرزدار و عمود است و بلندی آن به حدود یک متر می‌رسد. این پرزها در صورت برخورد با پوست، موجب خارش و سوزش می‌شود که سبب نام‌گذاری این گیاه نیز از همین رو ست (خوش‌بین، 3 / 140؛ میرحیدر، 6 / 222؛ زرگری، 4 / 410؛ نفیسی، 76؛ عقیلی، 176؛ بیرونی، 83). 
گزنه به 3 گونۀ اصلی گزنۀ درشت، گزنۀ کوچک و گزنۀ یونانی دسته‌بندی می‌شود. برگهای گزنه بیضی‌شکل و نوک‌تیز است و گلهای آن به رنگهای زرد و یا سبز روشن بر روی دو پایۀ نر و ماده قرار دارند. تخم آن نرم، ریز و تیره‌رنگ، همچون تخم کتان است. از برگهای تازه، ریشه، شیره و دانۀ این گیاه می‌توان استفاده کرد. 
از نظر ترکیبات شیمیایی، گزنه دارای تانن، لسیتین، اسید فورمیک (جوهر مورچه)، نیترات پتاسیم، نیترات کلسیم، ترکیبات آهن‌دار، ویتامین C و نوعی گلوکوزید است که موجب قرمز شدن پوست می‌شود (خوش‌بین، 3 / 140-141؛ میرحیدر، 6 / 222، 224، 227؛ زرگری، 4 / 411). 
استفاده‌های دارویی از گزنه به دوران پیش از تاریخ بازمی‌گردد. از دیرباز از این گیاه به‌عنوان دارویی برای رفع سرماخوردگی و بسیاری از بیماریها استفاده می‌شده است. این گیاه در خرابه‌ها، باغها و نقاط مرطوب محل گذر چهارپایان به صورت خودرو سبز می‌شود و ریشه‌های خزندۀ آن سبب می‌گردد تا در منطقه منتشر شود. در طب گیاهی، گزنه به صورتهای دم‌کرده، جوشانده و تنتور کاربرد دارد. براساس منابع طب سنتی، گزنه دارای طبیعتی گرم و خشک است (خوش‌بین، همانجا؛ زرگری، 4 / 410-415؛ عقیلی، همانجا). این گیاه مو را تقویت و از ریزش آن جلوگیری می‌کند و برای براق شدن و برگرداندن رنگ طبیعی موها و برطرف کردن شورۀ سر مفید است؛ موجب تقویت دستگاه هاضمه می‌شود؛ عرق‌آور و ادرارآور است و اگر در ادرار خون وجود داشته باشد، آن را درمان می‌کند؛ برای پاک کردن مثانه، رفع عفونت و دفع سنگ از مثانه، از دم‌کردۀ برگ گزنه با ریشۀ شیرین‌بیان استفاده می‌شود (خوش‌بین، 3 / 141-142؛ میرحیدر، 6 / 229؛ زرگری، 4 / 412-416)؛ به بند آوردن خون‌ریزی کمک می‌کند؛ دم‌کردۀ گزنه برای درمان بیماران قندی مناسب است؛ قاعده‌آور است و ناراحتیهای پیش از قاعدگی را تسکین می‌دهد؛ ترشح شیر را در مادران شیرده زیاد می‌کند؛ ضماد گزنه برای درمان خون‌دماغ مؤثر است؛ بیماریهای پوستی را برطرف می‌کند؛ اخلاط خونی را از میان می‌برد؛ دانۀ گزنه خاصیت مسهلی دارد؛ برگ و دانۀ گزنه ضدانگل است؛ در درمان کم‌خونی اثربخش است و شمار گلبولهای قرمز خون را زیاد می‌کند (خوش‌بین، 3 / 142؛ میرحیدر، 6 / 230؛ زرگری، 4 / 412-413؛ نفیسی، 77؛ ابن‌سینا، 2 / 72؛ رازی، 20 / 61). 
قرار دادن برگهای له شدۀ گزنه بر روی ورمهای سفت، آنها را نرم می‌کند؛ پاک کنندۀ اخلاط سینه، ریه و معده است؛ گرفتگیهای کبد را برطرف می‌کند؛ موجب افزایش میل جنسی می‌شود؛ ضماد برگهای تازۀ گزنه برای درمان زگیل سودمند است؛ ضماد و پودر تخم گزنه التیام‌بخش زخمها ست و درد ناشی از جراحت لثه پس از کشیدن دندان را التیام می‌بخشد؛ نوشیدن جوشاندۀ گزنه سبب برطرف شدن کهیر می‌شود (خوش‌بین، 3 / 143؛ میرحیدر، 
6 / 225؛ عقیلی، همانجا؛ جرجانی، 287؛ ابن‌سینا، همانجا)؛ درد نقرس را کاهش می‌دهد؛ گزنه ورم پروستات را درمان می‌کند؛ فشار خون را پایین می‌آورد؛ ناراحتیهای کلیوی را برطرف می‌کند و کرم معده و روده را می‌کشد؛ ضماد آن دردهای عضلانی و رماتیسمی را کاهش می‌دهد. مصرف بیش از حد گزنه، ممکن است برای روده و کلیه زیان‌آور باشد و سبب قطع ادرار می‌شود. همچنین زنان باردار و کودکان باید از مصرف آن خودداری نمایند (خوش‌بین، 3 / 144؛ میرحیدر، 6 / 229، 231؛ زرگری، 4 / 414). این گیاه در کوهپایه‌های شمیران، در ارتفاع 700‘1 تا 000‘2متری در کنار جویبارها می‌روید. 

مآخذ

 ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، 1370 ش؛ بیرونی، ابوریحان، الصیدنة، به کوشش عباس زریاب، تهران، 1370 ش؛ جرجانی، اسماعیل، الاغراض الطبیة، به کوشش حسن تاج‌بخش، تهران، 1384 ش؛ خوش‌بین، سهراب، گیاهان معجزه‌گر، معرفی 250 گیاه دارویی، تهران، 1389 ش؛ رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری‌پور، تهران، 1384 ش؛ زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، 1369 ش؛ عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، 1371 ش؛ میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، 1373 ش؛ نفیسی، علی‌اکبر، پزشکی‌نامه، تهران، 1355 ش. 

علیرضا بنی‌جانی