کیقباد، قلعه

کیقباد، قلعه \ qalºe-ye key-qobād \ ، قلعه‌ای واقع بـر کوهی در داخل زاویـۀ تنگۀ هملـون و راه میگون ـ شمشک. این قلعه در °51 و ´28 و ´´48 طول شرقی، و °35 و ´58 و ´´54 عرض شمالی، در ارتفاع 560‘2 متری از سطح دریا و بر بالای قلۀ کوهی جای دارد. 
فاصلۀ قلعۀ کیقباد تا میگون حدود 4 کمـ ، و تا شمشک پایین حدود 3 کمـ است. تنها راه دسترسی به این قلعه از تنگۀ هملون است؛ با حرکت از جادۀ میگون به شمشک، در تقاطع تنگۀ هملون باید به سمت چپ پیچید و داخل تنگه شد و پس از پشت سر گذاشتن حدود 600 متر، و آن‌گاه یک ساعت پیاده‌روی‌به قلعه رسید. 
قلعۀ کیقباد شامل 3 بخش جداگانه است: 
بخش اول، بقایای معماری، فضای عمومی و اجزاء مختلف آن نظیر حصار و پیرامون، برجهای نگهبانی، آثار بنای آب‌انبار، فضاهای مسکونی، ارگ یا حاکم‌نشین و اتاقهای استقرار نگهبانان است که در بالاترین نقطۀ کوه برجای مانده‌اند. این بخش از قلعه به علل مختلف نظیر گذشت زمان و عوامل طبیعی ــ نظیر باد، باران، برف و یخ‌بنـدان شدید ــ و از همه مهم‌تر، حفـاریهای قاچاق و کندوکاو فراوان تخریب، و منهدم شده است و تنها نشانه‌های اندکی از اجزاء قلعه که از آنها نام برده شد، قابل مشاهده است. 
بخش دوم قلعۀ کیقباد، فضاهای غارمانند سه‌طبقه‌ای است که در زیر قلعۀ اصلی قرار داشته‌اند و در بدنۀ شرقی کوه رو به سمت شرق و شهر میگون و جاده دارند. بقایای این غارها دارای ابعاد و شکلهای مختلف‌اند و بزرگ‌ترین آنها حداکثر گنجایش حدود 6 تن را دارد. شماری از این غارها دارای پنجره‌هایی به اشکال مختلف‌اند که از طریق آنها به راحتی می‌توان گذرگاه تنگه و راه میگون به شمشک را زیر نظر گرفت. در بدنۀ برخی از غارها، و در دریچه‌های دیدبانی، آثار مداخلات انسانی قابل مشاهده است و به نظر می‌رسد برای استفادۀ بهتر، قسمتهایی از شکاف کوه تراشیده شده، و به شکل غار درآمده است. 
قسمت سوم، آثار معماری، به‌خصوص شواهدی از پی برجهای دیدبانی است که تا فاصلۀ 200متری قلعۀ اصلی بر بالای برافراشتگیهای کوه و صخره‌های اطراف دیده می‌شوند. در زمان حیات قلعه، از این برجها برای مراقبت و نگهبانی، و نیز به‌عنوان استحکامات مضاعف قلعه استفاده می‌شده است. 
به نظر می‌رسد که قلعۀ کیقباد دو کاربرد عمده داشته است: کاربرد اول آن حراست، نگهبانی و راهداری و کنترل گذرگاه رودبار قصران به ناحیۀ شمشک و دیزین، و سرانجام اتصال آن به گذرگاه گچسر و گردنۀ کندوان به مازندران؛ و کاربرد دیگرِ آن پناه دادن به زنان، کودکان و افراد مسن در مواقع ناامنی و آشوب و بروز فتنه‌ها بوده است. افراد جوان و مردانی که توان جنگیدن و دفاع داشتند، به مقابله با مهاجمان می‌پرداختند؛ اما چنانچه شکست می‌خوردند، به قلعه پناه می‌بردند و آخرین مقاومت و نبرد در آنجا رخ می‌داد و پیروزِ این نبرد، حاکم منطقه می‌شد. 
مصالح به‌کاررفته در بنای قلعۀ کیقباد سنگ لاشه، ملاط گِل، و در بخشهای حساس، ملاط گچ سنتی است و در جاهایی که در مجاورت رطوبت قرار داشته، نیز ملاط ساروج دیده می‌شود. پی و قطر دیوارها در جاهای مختلف متفاوت، و بین نیم تا یک و نیم متر است. در سطح و اطراف قلعه، در لابه‌لای خاکهای حاصل از حفاریها و کاوشهای غیرمجاز، قطعات اندکی از سفالهای دوران تاریخی و عمدتاً ظروف بزرگ ذخیرۀ آذوقه و نیز حجم زیادی از قطعات سفالهای دورۀ اسلامی، به‌خصوص سفالهای دورۀ سلجوقی و همچنین تیموری یافت شده است. سفالهای دورۀ اسلامی از انواع نخودی، قرمز و با نقوش گیاهی، حیوانی، استامپی، نقش‌کنده، نقش‌افزوده با لعاب سفید، پاشیده و نقش زیرلعاب‌‌اند. 
با توجه به نمونۀ سفالهای یافت‌شده می‌توان قدمت اولیۀ قلعۀ کیقباد را به دوران ساسانیان نسبت داد؛ اما به احتمال زیاد، از سده‌های 4-5 ق / 10-11 م به بعد این قلعه مورد استفادۀ فراوان و مداوم بوده، و تا اوایل دورۀ قاجار از آن بهره‌برداری می‌شده است. 
قلعۀ کیقبادِ شهر میگون در مهرماه 1382 با شمارۀ 401‘10 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و مشمول قوانین حفاظتی شد.

ناصر پازوکی طرودی