قبا، مسجد

معماری مسجد

 مسجد قبا از ابنیۀ تاریخی به شمار نمی‌رود و به شیوۀ نوین ساخته شده است، اما در نمای آن کوشش شده است تا به مسجدهای سنتی شباهت داشته باشد. بخش قدیمی و اصلی مسجد در ابتدا با مساحتـی در حـدود 500 مـ2 در دو طبقـه ساخته شد و بیشتر در جبهۀ غربی و جنوبی تمرکز داشت. بعدها زمین مسجد در جبهۀ شمالی و شرقی توسعه یافت و ساختمانهایی با تعداد طبقات بیشتر در این جبهه‌ها به بنای قدیمی افزوده شد. عرصۀ مسجد هم‌اکنون مساحتی در حدود 600‘1 مـ2 دارد. زمین مسجد تقریباً مستطیل‌شکل است و دو ضلع بلند آن در جبهه‌های غربی و شرقی قرار دارد. بنا از 3 جبهه آزاد، و در یک جبهه مسدود است؛ به این ترتیب که از شمال به کوچۀ خوشک، از جنوب به بن‌بست مسجد، از غرب به خیابان قبا، و از شرق به املاک مجاور محدود می‌شود. ضلع شرقی ساختمان مسجد در بخش جنوبی به مدرسۀ علمیه، و در بخش شمالی به پایگاه مقاومت بسیج اختصاص یافته است. 
بیشتر مصالح به کار رفته در شالودۀ بنا را تیرآهن، سنگ، بتون و سیمان تشکیل می‌دهد و در نمای بیرونی مسجد، از آجر، سیمان سرخ‌رنگ و کاشی استفاده شده است؛ ضمن اینکه گرداگرد بنا را ازارۀ سنگی تا ارتفاع حدود 5 / 1متری پوشانده است. درها و پنجره‌ها نیز از شیشه و آهن ساخته شده‌اند. مسجد قبا از آغاز ساخت تـاکنون، دارای کاربـری مذهبی ـ فرهنگی بوده است و در مالکیت سازمان اوقاف قرار دارد. 
این مسجد با واقع شدن در خیابان فرعی و در بافت مسکونی ازجملۀ مساجد محلی به شمار می‌رود؛ با این حال، به سبب آزادبودن بنا از 3 جبهه دارای دسترسیهای متعدد و کافی است. موقعیت قرارگیری مسجد در خیابان به گونه‌ای است که نشانه‌های مسجد از قبیل مناره‌ها از دور نمایان‌اند، اما گنبد آن از فواصل دورتر جلوۀ چندانی ندارد. بنای مسجد قبا دارای ایوانی در جبهۀ غربی است و صحن و حیاط ندارد؛ همچنین قسمت اصلی مسجد که محراب در آن واقع شده (گنبدخانه)، فاقد گنبد است. 
طراح مسجد مهندس عبدالحمید نقره‌کار بوده که بنای آن را به گونه‌ای امروزی طراحی کرده است. در طرح اولیه، نمای بیرونی تزیینات نداشت و به‌عنوان یک بنای مذهبی چندان شاخص و متمایز به نظر نمی‌رسید؛ اما بعدها با اصرار و درخواست صریح هیئت امنای مسجد، تزیینات معمول در ابنیۀ مذهبی به‌خصوص در نمای بیرونی اعمال شد؛ بنابراین اگرچه پلان مسجد از الگوهای سنتی پیروی نمی‌کند، اما استفاده از عناصر و ویژگیهای معماری سنتی در نمای بیرونی (به‌کارگیری مصالح آجر، تزیینات کاشی‌کاری، آجرکاری و طاق‌نمای جناغی درها و پنجره‌ها) در ایجاد و انتقال «حس مکان» به بیننده موفق عمل کرده است. 
دربارۀ ویژگیهای محسوس در بنا از قبیل هماهنگی، وحدت و تقارن باید گفت که این ویژگیها در همه‌جا رعایت نشده است و در برخی از موارد، بدون طرح به نظر می‌رسد. برای نمونه می‌توان به بدنۀ جنوبی بنا اشاره کرد؛ این ضلع دارای تزیینات آجرکاری روی نورگیرها و پنجره‌ها ست که به صورت نامنظم در سطح بدنه پراکنده‌اند و آشفته می‌نمایند؛ همچنین نمای غربی بنا در دو نیمۀ شمالی و جنوبی فاقد تقارن است. مورد دیگر اجرای پوستۀ خارجی گنبد از شیشۀ دودی رنگ است. این نوآوری باعث ایجاد نقص در نمای مسجد شده است. همچنین قرارگیری گنبد مسجد پشت مناره‌ها، که مطابق الگوی سنتی ساخته، و کاشی‌پوش شده است، به جای تلفیق سازگارانۀ معماری سنتی و مدرن، نوعی تضاد و ناسازگاری را نشان می‌دهد. افزون بر این، مشهود بودن کمانهای آهنی گنبد و آلودگی ناشی از بارشهای جوی بر بدنۀ آن منظره‌ای ناخوشایند را پدید آورده است. 
نمای اصلی مسجد در جبهۀ غربی قرار دارد که با یک ایوان ورودی پرتزیین در مرکز نما مشخص شده است؛ بدین‌ترتیب نمای غربی به 3 بخش تقسیم می‌شود که بخش میانی دارای بیشترین تزیینات و تقـارن است؛ اما بخشهای شمالی و جنوبی با طرحی متفاوت اجرا شده‌اند. نیمۀ جنوبی به‌دلیل واقع شدن در پیچ خیابان انـدکی مـایل، و در راستـای جنـوبی ـ غـربی سـاختـه شده است. این بخش از نما درِ سادۀ کوچکی دارد که به شبستان باز می‌شود. بیشتر تزیین نیمۀ جنوبی آجرکاریهای مشبک روی نورگیرها و پنجره‌ها ست که در برخی از جاها، دارای تزیینات کاشی‌کاری و کتیبه‌نویسی است. نیمۀ شمالی نما نیز پنجره‌ای بزرگ با طاق‌نمای جناغی و تزیینات مشابه دارد. 
بخش میانی نما یا ایوان ورودی نسبت به بدنۀ ساختمان به صورت یک حجم مکعب مستطیل‌شکل پیش آمده است. ابعاد ایوان نسبت به عرض خیابان قبا و کالبد مسجد تناسب دارد. این ایوان با طاق‌نمای جناغی دارای تزیینات کاشی‌کاری و کتیبه‌نویسی به خط ثلث در اسپرها و گرداگرد ایوان، و مقرنسهای گچی ساده در پس طاق است. کاشی‌کاریها با نقشهای گل‌وبُته و در برخی جاها، به شکل گره‌کاری‌اند که به شیوۀ معرق اجرا شده‌اند. 
مقرنس‌بندیها از نوع «مقرنس آویز نیم‌طاس‌دار» است و کاسها دارای شمسه‌هایی از کاشی هفت‌رنگ‌اند. دهانۀ ورودی ایوان در ازاره دارای پیچهای سنگی، و پس از آن مزین به کاشی پیچ فیروزه‌ای است. در دو طرف ایوان ورودی، 4 پنجره در دو طبقه به صورت متقارن دیده می‌شود که هرکدام دارای کاشی‌کاری در لچکی و کتیبه‌نویسی‌اند؛ همچنین دیوارهای دو طرف ایوان با خط زیبای بنایی نماسازی شده است. این خطوط در دو شیوۀ بنایی ساده و متوسط اجرا شده‌اند و لفظ جلالۀ الله، و نیز محمد (ص) و علی (ع) را با آجر لعاب‌دار فیروزه‌ای در متن آجری نما نشان می‌دهند. 
بر فراز ایوان، مناره‌های مسجد بر پایه‌های چهارگوش استوار شده‌اند. تزیینات مناره‌ها در پایه و ساقه شامل کاشی‌کاری با نقوش هندسی و گره، و در سرپوشها قطاربندی کاشی است. گنبد مسجد نیز از نوع دوپوش با دهانه‌ای نسبتاً بزرگ است. 
جبهۀ شمالی بنا دارای یک درِ ورودی مربوط به پایگاه مقاومت بسیج و بخش فرهنگی است. نمای شمالی دارای تعدادی پنجره است و تزیینات چندانی ندارد. در پخی گوشۀ شمال غربی بنا، بخش صندوق قرض‌الحسنۀ مسجد قرار دارد. درِ ورودیِ صندوقْ داخل طاق‌نمایی با قوس جناغی واقع شده، و با اختلاف چند پله بالاتر از کف معبر است. تزیینات این بخش مشابه ایوان ورودی است. 
در جبهۀ جنوبی، 3 در دیده می‌شود. درِ جنوب غربی به دفتر مسجد (واقع در گوشۀ بنا)، و درِ جنوبی به بخش زنانۀ شبستان راه دارد. درِ جنوب شرقی نیز مربوط به مدرسۀ علوم دینی است که از 1381 ش، برای آموزش خواهران راه‌اندازی شده است. در این نما، گنبد عرقچین کوچکی با پوشش ایزوگام قرار دارد که به‌سبب خیز کم آن به آسانی قابل رؤیت نیست. این گنبد در آغاز وجود نداشت و فضای کوچک زیر آن روباز بود؛ اما بعدها، با پوشاندن فضای روباز، این بخش به شبستان زنانه افزوده شد. ظاهراً قرار است در آینده، نمای این گنبد کاشی‌پوش شود. 
ورودی اصلی مسجد در ایوان غربی (خیابان قبا) تعبیه شده، و دری از جنس شیشه و فلز با طاق‌نمای جناغی و گرههای فلزی است. این در به طبقۀ همکف مسجد، و به فضایی باز می‌شود که می‌توان آن را هشتی یا فضای ورودی مسجد به شمار آورد. فضای ورودی به شکل سکویی است که در سمت راست خود (جبهۀ جنوبی) دارای پلکانی است که به بالکن (نیم‌طبقه) شبستان منتهی می‌شود. سپس سکو با چند پلۀ کوتاه در عمق به هشتی متصل می‌شود. هشتی به شکل فضایی چندوجهی است که زیر گنبد اصلی مسجد قرار دارد و وسط آن، یک نورگیر داخلی برای انتقال نور به طبقۀ پایین تعبیه شده است. گنبد داخلی با پوشش گچ دارای تزیینات رسمی‌بندی و گچ‌بری در ترنجها ست. جبهۀ شمالی هشتی به سرویسهای بهداشتی، جبهۀ شرقی به سالنی مخصوص نیروی بسیج، و جبهۀ جنوبی به شبستان اختصاص یافته است. 
شبستان مسجد قبا دارای شماری ستون باربر آجری و یک نیم‌طبقه (بالکن) است که به بانوان اختصاص دارد. با اینکه سقف شبستان چندان مرتفع نیست، اما فضای داخلی به‌سبب تعبیۀ پنجره‌ها و نورگیرهای متعدد، نور مناسبی دارد. محراب در جبهۀ جنوب غربی شبستان قرار دارد، و دیوارهای دو طرف آن دارای تزیینات کاشی‌کاری و کتیبه‌نویسی است. این تزیینات پس از ازاره‌هایی کارشده که ارتفاع حدود یک متر از بدنه را پوشانده است؛ فضای زیرزمین مسجد نیز به کتـابخانه، سـالن ورزشی (بـا حدود 400 مـ2 مساحت)، آشپـزخـانـه (بـا حـدود 200 مـ2 مسـاحـت)، و بخـش تأسیسات و موتورخانه اختصاص یافته است. 

مآخذ

 تحقیقات میدانی مؤلف؛ رحیمی (مسئول دفتر مسجد قبا)، مصاحبه با مؤلف.

سیما طایفه