دربندی

دربندی \ dar-bandī\ ، آخوند ملا آقا بن عابد بن رمضان علی بن زاهد شروانی، معروف به فاضل دربندی حایری (د 1286 ق/ 1869 م)، فقیه، اصولی، رجالی، محدث، متکلم و واعظ شیعی امامی. 
او در جوانی برای ادامۀ تحصیل به نجف و کربلا رفت. فقه را در نجف نزد شیخ علی فرزند شیخ جعفر کاشف‎الغطاء، و اصول فقه را در کربلا نزد شریف‎العلمای مازندرانی خواند. مدت درازی در کربلا زیست (آقابزرگ، طبقات ... ، 152؛ قمی، الکنى ... ، 228) و در آنجا جمعی از طلاب نزد وی درس خواندند، اما گاه به دلیل تندخویی و کج‎خلقی، حوزۀ درسش بر هم می‎خورد (تنکابنی، 108). وی چنان در پی بحث و جدل بود که برخی اوقات، استاد وی شریف‎العلماء از کثرت اشکالاتی که ضمن تدریس وارد می‎کرد، به ستوه می‌آمد و او را موقتاً از مجلس درس خود اخراج می‌کرد (همو، 107). با تبحری که در دانشهای گوناگون داشت و با کمک حافظۀ قوی، در همۀ بحثها حریفی پرتوان به شمار می‎رفت. 
دربندی در اخلاص و دوستی نسبت به اهل بیت پیامبر (ص)، به‎ویژه امام حسین (ع) شهرت بسیاری داشت (قمی، هدیة ... ، 153)، چنان‌که در ایام عاشورای حسینی بر بالای منبر عمامه بر زمین می‎زد و گریبان می‎درید و از شدت اندوه از هوش می‎رفت. در روز دهم محرم، لباس خود را درمی‎آورد و لنگی بر خود می‎بست و خاک بر سر می‎ریخت و گِل بر بدن می‎مالید و بدین هیئت بر منبر می‎رفت. دربارۀ عشق او به امام حسین (ع) روایات بسیاری نقل شده است (اعتمادالسلطنه، 189؛ تنکابنی، 109). 
او در مبارزه با بابیها سرسخت بود. وقتی بابیها در کربلا سر برآوردند، وی به شدت به نبرد با آنان برخاست؛ چنان‎که آنان به قصد کشتن او در خانه‎اش به وی حمله‎ور شدند. در این واقعه، زخمی به چهرۀ او وارد شد که اثر آن تا پایان عمر باقی ماند (اعتمادالسلطنه، همانجا). پس از مراجعت به ایران و ورود به تهران، بسیار مورد علاقه و توجه مردم قرار گرفت و حتى ناصرالدین شاه قاجار به دیدن وی آمد (امین، حسن، 1/ 158)، اما او که در امر به معروف و نهی از منکر اصرار و بی‎باکی ویژه‎ای داشت، شاه را به سبب شارب بلندش سرزنش کرد و شاه نیز فی‎المجلس دستور داد تا کمی شاربش را کوتاه کنند (تنکابنی، همانجا). 
دربندی در تهران سکونت گزید و در همان‎جا درگذشت و جنازه‎اش را پس از 6 ماه به کربلا حمل کردند و در صحن کوچک امام حسین (ع)، در مقبره‎ای در جوار تعدادی از علمای شیعه به خاک سپردند. از او تنها یک دختر به جای ماند (آقابزرگ، همان، 153؛ قمی، الفوائد ... ، 54). 
از آثار او ست: 1. خزائن الاحکام، که آن را در 1267 ق/ 1851 م نوشت و در 1317 ق/ 1899 م در تهران چاپ شد (سرکیس، 2/ 1790). این کتاب، شرحی است بر منظومۀ فقهی سرودۀ بحرالعلوم در باب طهارت و کمی هم در باب نماز که متضمن فروع بسیاری است؛ 2. خزائن الاصول، در دو جلد که در 1267 ق/ 1851 م در تهران چاپ شده است؛ 3. عناوین الادلة، در علم اصول. محسن امین گفته که نسخه‎ای از آن را در کرمانشاه دیده است (آقابزرگ، الذریعة، 5/ 291، 7/ 152-153، طبقات، همانجا)؛ 4. قوامیس القواعد، کتابی دربارۀ رجال و درایه است؛ 5. جوهر الصناعة، یا به گفتۀ آقابزرگ، الجوهرة، در اسطرلاب که برای شاگردش میرزا علی‎جاه بهادرخان نوشته است. گفته‎اند که این کتاب در نوع خود کم‎نظیر است و در 1280 ق/ 1863 م، در لکهنو به چاپ رسیده است؛ 6. جواهر الایقان، دربارۀ شهادت امام حسین (ع)؛ 7. درایة الحدیث و الرجال، خطی است و موسوی اصفهانی گفته که نسخه‎ای از آن را در اختیار داشته است؛ 8. فن التمرینات، در فقه؛ 9. الفن الاعلى، در اعتقادات؛ 10. اکسیر العبادات فی اسرار الشهادات، دربارۀ شهادت امام حسین (ع) که در 1272 ق/ 1856 م از نوشتن آن فراغت یافته است (امین، محسن، 2/ 88). در این کتاب برخی مطالب و روایات ضعیف و گاه بی‎پایه وجود دارد که از اعتبار علمی آن کاسته است. با این‌همه، بارها و از‌جمله در 1319 ق/ 1901 م در تهران چاپ شده است. گاه آن را اسرار الشهادة نیز می‎گویند. این کتاب را حاج میرزاحسین شریعتمدار تبریزی (د 1331 ق/ 1913 م) به نام انوار السعادة فی اسرار الشهادة به فارسی برگردانده است (مشار، 1/ 581). 11. السعادات الناصریة و الاقوات الروحانیة، ترجمۀ مختصر اسرار الشهادات است که به خواست ناصرالدین شاه انجام گرفته است (نک‍ : موسوی، 62-63؛ فاضل، 171؛ GAL, S, II/ 831). 

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ همو، طبقات اعلام الشیعة (قرن 13)، مشهد، 1404 ق؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران)، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1363 ش؛ امین، حسن، الموسوعة الاسلامیة، بیروت، 1395 ق/ 1975 م؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ تنکابنی، محمد، قصص العلماء، تهران، 1396 ق؛ سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره، 1346 ق/ 1928 م؛ فاضل قائینی، علی، معجم مؤلفی الشیعة، تهران، 1405 ق؛ قمی، عباس، الفوائد الرضویة، تهران، 1327 ش؛ همو، الکنى و الالقاب، تهران، 1397 ق؛ همو، هدیة الاحباب، تهران، 1363 ش؛ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، 1350 ش؛ موسوی اصفهانی، محمدمهدی، احسن الودیعة، بغداد، 1348 ق/ 1929 م؛ نیز: 

GAL, S. 
کاظم موسوی بجنوردی (دبا)