اورازان

اورازان، نوعی تک‌نگاری (مونوگرافی) از ده اورازان در منطقۀ طالقان، اثری از جلال آل احمد در 1333 ش. این اثر به جهت پیشگام بودن از لحاظ سنت مونوگرافی و تحقیق کامل و جامع دربارۀ یک منطقه یا روستا درعرصه‌های مردم‌شناسی و فولکلور مورد اعتنا ست. 
آل احمد را نمی‌توان پژوهشگری حرفه‌ای در تهیۀ این مونوگرافی دانست، چرا که وی همان‌طور که خود اذعان داشته، هدف مشخصی از تهیه و تنظیم این کتاب نداشته است، مگر ثبت و ضبط مطالب و خاطرات زادگاهش، اورازان. ازاین رو ست که نویسنده به درستی نمی‌داند بر اثر خود چه عنوانی بگذارد و آن را از چه مقوله‌ای بداند. چنانچه می‌نویسد: «آیا سفرنامه است؟ تحقیق از آداب و رسوم اهالی است؟ یا بحثی دربارۀ لهجه‌ای است؟» (ص 4)؛ اما آل احمد گهگاه به ارزشهای چنین مطالعه‌ای اشاره می‌کند. وی در مقدمۀ کتاب دلیل انتخاب موضوع و محتوای کتابش را چنین آورده است: «گرچه در عرف و سیاست و فرهنگ و مطبوعات معاصر مملکت ما، یک ده در هیچ مورد به هیچ حسابی نمی‌آید، اما به هر صورت هستۀ اصلی تشکیلات اجتماعی این سرزمین و زمینۀ اصلی قضاوت دربارۀ تمدن آن همین دهات پراکنده است»؛ نیز می‌نویسد: «اورازان ده مورد بحث این مختصر، دهی است مثل هزاران ده دیگر ایران که زمینش را با خیش شخم می‌زنند و بر سر تقسیم آبش همیشه دعوا برپا ست و مردمش به‌ندرت حمام می‌روند و غیره» (ص 3). 
اورازان مولد اجداد نویسنده بوده است و وابستگیهای مادی، معنوی و سفرهای موسمی و متناوب به آنجا ــ که آخرین آنها تابستان 1326ش بوده ــ نویسنده را به فکر تدوین و انتشار یادداشتهای خود وا می‌دارد. قریحه و گرایش اصلی نویسنده در داستان‌نویسی و استعدادش در توصیف طبیعت و چهره‌پردازی افراد، عامل مؤثری در ثبت و ضبط زندگی روزمرۀ مردم یک منطقه شده است. 
در کتاب اورازان به نمونه‌های فراوانی از آداب و رسوم مردم در سوگ و سرور تا لغات و اصطلاحات عامیانه و محلی و قصه‌ها و مثلها پرداخته شده است. شیوه‌های کشت و کار در مزرعه و سازمان اجتماعی مردم نیز ترسیم شده است (وثوقی، 421-422). نویسنده پس از شرح کوتاهی به توصیف وضع و موقعیت جغرافیایی، آب و هوای منطقه، فصول کار و شیوۀ کشاورزی و محصولات عمدۀ منطقه از جمله گندم و ارزن می‌پردازد. در ادامه شیوۀ دادوستد و اقتصاد بومی، روشهای رایج در طب عامه، حمل و نقل سنتی و ساختمانهای مسکونی و عمومی روستای اورازان شرح داده می‌شود (همو، 422). 
فصل دوم کتاب شرح مفصلی دربارۀ مسائل مذهبی و اعتقادی اهالی روستای اورازان است. نویسنده در ابتدای فصل دوم به مطالعۀ ریشه‌شناختی اجداد و نیاکان ده‌نشینان می‌پردازد و از نحوۀ مسلمان شدن آنها و چگونگی گرایشهای مذهبی‌شان مطالبی ذکر می‌کند. ارزش و جایگاه والای «سید» در اورازان ازجمله مباحث قابل مطالعه است که آل احمد صفحاتی از کتاب را به آن اختصاص داده است. در باب این موضوع اهالی روستا بر این باورند که: افراد عام (غیر سید) در اورازان بند نمی‌شوند و در مدت 40 روز می‌میرند؛ البته زنانی که «عام» هستند و به ازدواج مردان روستا درمی‌آیند، از این قاعده مستثنا هستند. همچنین در فصل دوم کتاب شرح کاملی دربارۀ «معصوم‌زاده»، مقبرۀ مشترک سیدعلاءالدین و سیدشرف‌الدین از اجداد اهالی روستا ذکر می‌شود (ص 13-21). 
فصل سوم کتاب دربارۀ چشمه‌های آب و کاریز (کهریز) است که به عقیدۀ اهالی روستا از معجزات ائمه است و گویا در زمان همان دو سید مدفون در معصوم‌زاده بنا شده است. در این فصل نویسنده همچنین به نحوۀ کار 4 آسیاب دایر در روستا و نحوۀ آب‌رسانی به آنها و نیز کیفیت اجاره و حق آب‌بها اشاره می‌کند (ص 19-21). 
فصل چهارم کتاب به توصیف آیینها و آداب تدفین مردگان و مراسم مربوط به آن اختصاص دارد. در این فصل به تفصیل، مطالبی دربارۀ مراسم مربوط به خاک‌سپاری، توصیف گورستانها و اندازه و شکل سنگ قبرها آمده است (ص 22-25). 
فصل پنجم کتاب، گزارشی دربارۀ نظام غذایی و آداب مربوط به آن است که اغلب غذاهای اهالی روستا ساده و بدون گوشت بوده و حبوبات، شیر و فراورده‌های لبنی، بسیار مصرف می‌شده است. معرفی غذاهای محلی نیز بخش دیگری از مطالب این بخش است (ص 26- 29). 
در فصل ششم کتاب، پوشاک محلی اهالی اورازان توصیف‌شده است. تهیۀ پوشاک از ابتدا تا به انتها و طی تمامی مراحل تولید در خود روستا انجام می‌گرفته است. بافت پارچه‌های کرباس برای تهیۀ پیراهن زنانه و مردانه، ساخت گیوه و تولید اجزاء متفاوت پوشاک در منطقه بسیار متداول بوده، و نویسنده در این فصل اجزاء مختلف پوشاک گروههای سنی متفاوت و اقشار جامعه را با نگاهی ریزبینانه بررسی کرده است (ص 30-36). 
در فصل هفتم کتاب نویسنده به معرفی دقیق آداب و رسوم زناشویی و آیینهای عروسی پرداخته است. آداب تعیین همسر، خواستگاری، بله‌برون، عقدکنان، حمام برون و عروس‌بَران ازجمله مراسمی است که با ذکر جزئیات در این بخش از کتاب به آن اشاره شده است (ص 35- 38). 
فصل هشتم کتاب به عقیدۀ وثوقی کارآمدترین فصل کتاب است (همانجا). در این فصل، سازمان اجتماعی روستا، وضعیت خانه‌ها و خانوارها، بافندگی سنتی، سرپناه دام و گله‌ها، دستورهای شیردوشی و مزد چوپانان، وضعیت زمینهای زراعی و مسکونی موقوفه، شیوۀ کشت و کار و رابطۀ میان مالک، دهقان و علف‌چین و چگونگی ادارۀ گرمابه و معاش گرمابه‌دار توصیف شده است (همو، 422). 
فصل نهم کتاب ویژۀ فرهنگ اورازانی است که اختصاص به ضبط لغات محلی با الفبای لاتین دارد. نویسنده دهها لغت و اصطلاح رایج اورازانی را که شامل تقریباً 300 واژه است، با معانی مترادف آن ضبط کرده است (نک‍ : ص 42-52). 
در فصل دهم کتاب چند نمونه از تعبیرها، مَثَل، لالایی، بازی بچگانه و قصه‌های کوتاه با الفبای لاتین ضبط شده است و برخی از کلمات در پانویس تفسیر شده‌اند (وثوقی، همانجا). 
در فصل یازدهم کتاب، در ادامۀ دو فصل پیشین، چند نکتۀ دستوری، نظیر وضع صفت و موصوف، وضع مضاف و مضافٌ‌الیه، علائم مفعولی، حرف اضافه، محل حرف نفی، فعل و علامت نسبت در زبان اورازانی با ذکر برخی نمونه‌ها و مثالها توضیح داده شده است (همانجا). 
یکی از نخستین کسانی که پس از انتشار اورازان دربارۀ آن اظهارنظر کرد، ایران‌شناس روسی، ایوانف بود. وی با تمرکز بر جنبه‌های منفی و تصاویری که از وضعیت عقب‌ماندۀ روستا در این کتاب ارائه شده است، می‌نویسد: «اطلاعاتی که مؤلف به دست می‌دهد، تصویر روشنی از زندگی روستایی ارائه می‌کند. فقدان مدرسه، وجود دو مسجد و امامزاده، بی‌سوادی عمومی و نبود هیچ‌گونه کمک پزشکی و خدمات فرهنگی و وجود بقایای چشمگیر نظام اجتماعات نخستین روستایی و تسلط اوهام گوناگون و بقایای نظام معیشتی کهن، تصویری از عقب‌ماندگی و سطح نازل رشد اجتماعی و اقتصادی روستای اورازان را نشان می‌دهد و این صرفاً سیمای روستای اورازان نیست، بلکه خصال سایر روستاهای ایران نیز هست (ص 364-365). 
ناصر وثوقی نیز در مقالۀ «از اورازان تا خارگ» تک‌نگاریهای سه‌گانۀ آل احمد را، از نظر ارزشی ادبی و اجتماعی، الهام‌بخش نویسندگان و محققان بعدی توصیف می‌کند: اورازان، تات‌نشینهای بلوک زهرا و خارگ تحقیق و تتبعی تازه در زمینۀ زبان‌شناسی، آداب و رسوم و فولکلور با مطالعات عینی اقتصادی و اجتماعی است، که اگر قرار باشد روستاهای این کشور را سامان بدهیم، از بهترین سرمشقها، 3 کار اجتماعی جلال است که به مثابۀ 3 تک‌نگاری، جایگاهی ارجمند در میان نویسندگان و محققان دارد (ص 428). 

مآخذ

آل احمد، جلال، اورازان، تهران، 1333 ش؛ ایوانف، م. س.، «روستای ایرانی، اورازان»، یادنامۀ جلال آل احمد، به کوشش علی دهباشی، تهران، 1378ش؛ وثوقی، ناصر، «از اورازان تا خارگ»، اندیشه و هنر، تهران، 1343 ش، شم‍ 3.

محمد بهارلو